• Η καθηγήτρια του Τμήματος Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Παντείου Πανεπιστημίου, εμπειρογνώμονας για τον Θαλάσσιο Χωροταξικό Σχεδιασμό, εξηγεί τη στρατηγική σημασία του ΘΧΣ για τη βιώσιμη ανάπτυξη, ενώ μοιράζεται τη βαθιά της σύνδεση με τη Ρόδο
Σε μία περίοδο που ο θαλάσσιος χώρος αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία για την οικονομία, το περιβάλλον και τη γεωπολιτική σταθερότητα, η Ελλάδα καλείται να χαράξει τον δικό της δρόμο μέσα από ένα συγκροτημένο Θαλάσσιο Χωροταξικό Σχεδιασμό. Η κα Στέλλα Κυβέλου – Χιωτίνη, ερευνήτρια με βαθιά γνώση του θέματος, μιλά στη «δ» με σαφήνεια και πάθος για τη βαθιά πολιτική φύση του σχεδιασμού αυτού, τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ελλάδα και τη στρατηγική σημασία μίας ενιαίας θεώρησης του νησιωτικού χώρου. Με λόγο που συνδυάζει την τεκμηρίωση με τη βαθιά πολιτισμική ευαισθησία, προτείνει ένα νέο μοντέλο συντονισμένης διαχείρισης που ξεπερνά τα διοικητικά όρια και συνδέει τη νησιωτικότητα με τη βιώσιμη ανάπτυξη.
Με σημαντικό έργο στην ερευνητική κοινότητα και με συμμετοχή σε ευρωπαϊκά προγράμματα όπως το HERSEA και το EMFAF REGINA-MSP, εξηγεί με τεχνική ακρίβεια αλλά και πολιτική διορατικότητα γιατί ο Θαλάσσιος Χωροταξικός Σχεδιασμός (ΘΧΣ) είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένας χάρτης χρήσεων: είναι εργαλείο στρατηγικής, κοινωνικής ισορροπίας και μακρόπνοης ανάπτυξης. Στις τελευταίες απαντήσεις της, όμως, αποκαλύπτεται και η προσωπική της σχέση με τη θάλασσα, τα νησιά και τη μνήμη. Η Ρόδος των παιδικών της χρόνων, οι μορφές που διαμόρφωσαν τη σκέψη της και το βαθύτερο νόημα της θάλασσας για την ελληνική ταυτότητα γίνονται το εσωτερικό υπόβαθρο μίας πρότασης πολιτικής που δεν αφορά μόνο στο περιβάλλον, αλλά στον ίδιο τον πολιτισμό μας.
Aναλυτικά η συνέντευξη :
• Ο πρόσφατος χάρτης Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδιασμού χαρακτηρίζεται ως “πολιτική πράξη”. Τι καθιστά έναν τεχνικό χάρτη πολιτικό εργαλείο;
Αγαπητή κα Παμπρή, θα ήθελα να διευκρινίσω ότι ο ίδιος ο Θαλάσσιος Χωροταξικός Σχεδιασμός (ΘΧΣ) είναι βαθιά πολιτικός, γενικότερα η χωροταξία είναι μΊα κοινωνική και πολιτική διαδικασία. Ασφαλώς υπάρχει ένα τεχνικό μέρος αλλά η επεξεργασία και οι προτάσεις είναι πολιτική πράξη. Οι ρυθμίσεις που θα επιφέρει αφορούν και θίγουν ή ωφελούν κοινωνικές ομάδες. Τους αλιείς μας πρωτίστως, τους υδατοκαλλιεργητές, τις εταιρίες υπεράκτιων ΑΠΕ, τις εταιρείες εξορύξεων, τον κόσμο του θαλάσσιου τουρισμού, του καταδυτικού τουρισμού, της κρουαζιέρας, της ίδιας μας της ναυτιλίας, και φυσικά, το κυριότερο θα έλεγα, τις τοπικές κοινωνίες! Γι’ αυτό άλλωστε ο σχεδιασμός περιλαμβάνει θεσμοθετημένα, διαδικασίες διαβούλευσης με όλους του εμπλεκόμενους φορείς.
Εξάλλου είναι σαφές ότι ως εργαλείο γαλάζιας οικονομίας, ο ΘΧΣ είναι πολιτικός. Για να δώσω τον ορισμό που αναφέρεται στη σχετική Ευρωπαϊκή Οδηγία του 2014, o ΘΧΣ είναι μία διαδικασία μέσω της οποίας οι αρμόδιες αρχές του οικείου κράτους – μέλους αναλύουν και οργανώνουν τις ανθρώπινες δραστηριότητες στις θαλάσσιες περιοχές, με σκοπό την επίτευξη οικολογικών, οικονομικών και κοινωνικών στόχων.
Στον οδικό χάρτη της για τον ΘΧΣ, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τον θεωρεί ως εργαλείο για τη βελτίωση της διαδικασίας λήψης αποφάσεων, παρέχοντας ένα πλαίσιο για τη διαιτησία μεταξύ ανταγωνιστικών ανθρώπινων δραστηριοτήτων και τη διαχείριση των επιπτώσεών τους στο θαλάσσιο περιβάλλον. Στόχος του είναι η εξισορρόπηση των τομεακών συμφερόντων και η επίτευξη βιώσιμης χρήσης των θαλάσσιων πόρων, σύμφωνα με τη στρατηγική της ΕΕ για τη βιώσιμη ανάπτυξη (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2008), αλλά και η ασφάλεια δικαίου.
• Ποιοι είναι οι βασικοί παράγοντες που πρέπει να συνεκτιμηθούν στον σχεδιασμό του ελληνικού θαλάσσιου χώρου; Τι θα διορθώνατε;
Ο νησιωτικός και θαλάσσιος χώρος της Ελλάδας υφίσταται μία αργή αλλά κρίσιμη μεταμόρφωση. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δίνει αυξανόμενη έμφαση στον ΘΧΣ, με όλα τα κράτη – μέλη (πλην Κροατίας και Ελλάδας) να έχουν εκπονήσει και καταθέσει θαλάσσια χωροταξικά σχέδια με βάση την οδηγία 89/2014/ΕΕ (με πολλά να βρίσκονται σε σχέδια δεύτερης και τρίτης γενιάς) ως στρατηγικό εργαλείο για τη βιώσιμη ανάπτυξη, τη συνοχή και την ασφάλεια.
Πρότασή μου είναι ότι η Ελλάδα θα έπρεπε να επαναξιολογήσει τον χωρικό της σχεδιασμό στη θάλασσα – μέσα από το πρίσμα της λειτουργικής διασύνδεσης, της πολιτισμικής συνέχειας και της γεωπολιτικής στρατηγικής. Το ΥΠΕΝ (αρμόδιος φορέας για τον ΘΧΣ) πρέπει άμεσα να επανεξετάσει κριτικά την πρόσφατη θεσμοθέτηση των θαλάσσιων χωρικών ενοτήτων (και ιδιαίτερα των ενοτήτων Κρήτης και Νοτίου Αιγαίου) υποστηρίζοντας την ανάγκη για μια νέα, ολοκληρωμένη προσέγγιση στη θαλάσσια χωροταξία, με ιδιαίτερη έμφαση στις νησιωτικές περιοχές.
Οι Θαλάσσιες Χωρικές Ενότητες (ΘΧΕ) (βλέπετε τον σχετικό χάρτη που περιλαμβάνει στην ίδια ενότητα την Περιφέρεια Αττικής και το σύνολο της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου!) οφείλουν να αντανακλούν όχι μόνο διοικητική οργάνωση αλλά τη φυσική γεωγραφία των νησιωτικών συμπλεγμάτων, ακόμα και την υποθαλάσσια αλλά και τις πραγματικές κοινωνικο-οικονομικές τους δυναμικές και την κοινή άυλη και υλική πολιτιστική τους κληρονομιά και ταυτότητα.
Με λίγα λόγια, προτείνω να ενοποιηθεί η ΘΧΕ της περιφέρειας Κρήτης με μέρος της ΘΧΕ Νοτίου Αιγαίου και συγκεκριμένα με το σύμπλεγμα νήσων Κάσος, Κάρπαθος, Σαρία, Χάλκη, Ρόδος, Καστελλόριζο, Στρογγύλη κλπ.
• Η έννοια των “λειτουργικών συστάδων νήσων” προτείνει μία νέα γεωγραφική και διοικητική λογική. Μπορεί η έννοια αυτή να εφαρμοστεί χωρίς αναδιάρθρωση των υφιστάμενων διοικητικών Περιφερειών;
Ασφαλώς και είναι δυνατόν γιατί πρόκειται για υποπεριφερειακό σχεδιασμό (που τον επιτρέπει άλλωστε η νομοθεσία μας, δηλαδή ο νόμος 4546/2018 που εισήγαγε στο εθνικό δίκαιο την οδηγία 89/2014/ΕΕ) δημοτικού επιπέδου και διαδημοτικής συνεργασίας (ενδιάμεσο επίπεδο).
Με τον συντονισμό της Περιφέρειας, θα προταθεί να ληφθούν υπόψη λειτουργικές συστάδες με κοινωνικο-πολιτισμική συνέχεια και κοινωνικο-οικονομική συμπληρωματικότητα. Μία τέτοια συστάδα είναι η Κρήτη με τις περιφερειακές ενότητες Ηρακλείου και Λασιθίου μαζί με τα νησιά του Νοτίου Αιγαίου που προαναφέρθηκαν (Κάσος, Κάρπαθος, Σαρία, Χάλκη, Ρόδος, Καστελλόριζο, Στρογγύλη….).Να σημειώσω ότι πολλές χώρες δουλεύουν τον ΘΧΣ στη βάση συστάδων νήσων, η Κροατία, η Φινλανδία, η Πορτογαλία (με το πρόσφατο θαλάσσιο χωροταξικό σχέδιό της για τις Αζόρες και φυσικά πολλές εκτός Ευρώπης, η Ινδονησία, οι Φιλιππίνες, η Ιαπωνία κλπ). Η μέχρι σήμερα αποτυχία οργάνωσης του νησιωτικού χώρου σε λειτουργικά συμπλέγματα με οικονομική συμπληρωματικότητα έχει σοβαρές επιπτώσεις. Έχει οδηγήσει στην επικράτηση του τουρισμού ως μοναδικού οικονομικού μοντέλου, με τις γνωστές συνέπειες: περιβαλλοντική υποβάθμιση, εποχική εργασία, πίεση στις υποδομές και διάβρωση της τοπικής πολιτιστικής ταυτότητας.
Όπου υπάρχουν άλλες παραγωγικές δραστηριότητες – αγροτική παραγωγή, αλιεία, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, πολιτιστικές βιομηχανίες- είναι περιθωριοποιημένες. Τα νησιά παραμένουν εγκλωβισμένα σε ένα μονοκαλλιεργιακό μοντέλο, που δημιουργεί «εποχικές κοινωνίες» χωρίς συνέχεια και προοπτική.
• Ποια είναι τα πλεονεκτήματα, αλλά και οι πιθανές αντιδράσεις σε μία ενιαία θεώρηση Κρήτης – Δωδεκανήσων. Και τι θα προτείνατε στους δύο ηγέτες Νοτίου Αιγαίου και Κρήτης, Χατζημάρκο και Αρναουτάκη;
Είμαι βέβαιη, γιατί το συζητώ τόσο με πολιτικά στελέχη, στελέχη της αυτοδιοίκησης όσο και με τεχνοκράτες ότι αν η πολιτεία ( και κυρίως το ΥΠΕΝ ) ενημερωθεί επαρκώς, με βάση αν θέλετε και το σχετικό ερευνητικό μας πρόγραμμα HERSEA (www.her-sea.eu), για την πρόταση αυτή να εκκινήσει κατά προτεραιότητα ένα θαλάσσιο χωροταξικό σχέδιο κοινής θεώρησης Κρήτης-Δωδεκανήσου, θα συνταχθεί σε αυτό.
Παράλληλα βέβαια η πίεση που μπορούν να ασκήσουν οι ηγέτες Νοτίου Αιγαίου και Κρήτης θα είναι χωρίς αμφιβολία καθοριστική. Άλλωστε οι περιφέρειες θα έπρεπε να έχουν ως αποστολή τους την ώθηση του Εθνικού Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδιασμού και η ΕΕ έχει επενδύσει σε αυτό το αντικείμενο. Χαρακτηριστικό είναι το πρόγραμμα EMFAF REGINA-MSP (www.regina-msp.eu), στο οποίο συμμετείχαμε ως ερευνητικό εργαστήριο κατά τη διετία 2023-2024, με μελέτη μάλιστα περίπτωσης της Περιφέρειας Κρήτης.
• Πώς μπορούμε να περάσουμε από την αποσπασματική διαχείριση στον συντονισμένο σχεδιασμό στον ελληνικό θαλάσσιο χώρο, όταν η γειτονική χώρα συνεχίζει ακάθεκτη τη ρητορική της «γαλάζιας πατρίδας» και των γκρίζων ζωνών στο Αιγαίο;
Ο εσωτερικός λειτουργικός σχεδιασμός των νησιών μας δεν αφορά την Τουρκία, έπρεπε να έχει ξεκινήσει προ πολλού, με δέσμες μέτρων, θεσμικών και επιχειρησιακών. Αλλά δεν είχαμε μέχρι σήμερα ουσιαστικό Θαλάσσιο Χωροταξικό Σχεδιασμό. Αυτός λοιπόν ο σχεδιασμός θα μας δώσει σήμερα τη δυνατότητα να υπερβούμε πολλές από τις δυσκολίες που τα αίολα αφηγήματα της Τουρκίας δημιουργούν. Όπως έχω πει και σε συνέντευξήμου, η Τουρκία θα πρέπει να κατανοήσει ότι έχει μόνο να ωφεληθεί από την ανάπτυξη και οργάνωση της Ελληνικής Επικράτειας. Καθυστερώντας μας, καθυστερεί τη βιώσιμη ανάπτυξη, την ειρήνη και τη συνεργασία στην Ανατολική Μεσόγειο, στην οποία έχει και εκείνη μερίδιο.
• Γνωρίζω ότι έχετε μία ιδιαίτερη σχέση με τη Ρόδο. Πώς θυμάστε το νησί στα παιδικά σας χρόνια;
Για μένα η Ρόδος είναι η Ελληνική γλώσσα που έμαθα από τον υπέροχο αείμνηστο δάσκαλό μας Φώτη Κυπριώτη στην Ακαδημία και κατόπιν στο Καζούλειο Γυμνάσιο Θηλέων τότε, είναι το Παραδείσι και η κ. Καθολική, ιδιοκτήτρια του σπιτιού μας, που με την τοπική διάλεκτο αποτελούσε μία πολύ ξεχωριστή φιγούρα…μέναμε στο Παραδείσι για να είναι ο πατέρας μου κοντά στην υπηρεσία του στις Πεταλούδες. Στην περιοχή του σημερινού αεροδρομίου υπήρχε μόνο ένα αγρός με ορίζοντα τη θάλασσα, κατεβαίνοντας τα σκαλιά παίζαμε εκεί τα παιδιά.
Η Ρόδος για μένα όξυνε την αντίληψή μου και ενίσχυσε την αγάπη μου για την ιστορία και την παράδοση με τα τόσα μνημεία της που την καθιστούν ζωντανό ανοικτό μουσείο, και φυσικά δεν θα ξεχάσω ποτέ τις γνώσεις Γαλλικών που πήρα από τον Βιετναμέζο μοναχό στην καθολική μονή του Αγίου Ιωάννη…
Πέρα φυσικά από αυτές τις προσλήψεις διατηρώ έντονο συναισθηματικό δεσμό με πολλές συμμαθήτριές μου, όλες με έντονη προσωπικότητα και μία ιδιαίτερη στάση απέναντι στη ζωή. Είμαι ευγνώμων που η εφηβεία μου ξεκίνησε στον μοναδικό αυτό χώρο συνάντησης πολιτισμών.
• Η θάλασσα ήταν απλώς το τοπίο γύρω σας ή θεωρείτε ότι είχε βαθύτερο ρόλο στην ταυτότητά σας;
Αγαπητή κα Παμπρή, η Ελλάδα γεννήθηκε από τη θάλασσα. Δεν κατοικεί απλώς πλάι της – την κουβαλά εντός της, στα κύματα της γλώσσας, των τραγουδιών και των χορών της, στη μορφολογία του τοπίου, στις ιστορίες που διασώζει η πέτρα και το αλάτι.
Η θάλασσα δημιουργεί για κάθε Έλληνα/ίδα αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε όχι απλά θαλάσσια ταυτότητα αλλά μάλλον «θαλάσσια ιθαγένεια»!
Με 16.000 χιλιόμετρα ακτογραμμής και το μεγαλύτερο ποσοστό πληθυσμού να ζει σε απόσταση αναπνοής από τη θάλασσα, θα φανταζόταν κανείς, για να έλθουμε στο κεντρικό μας αντικείμενο, πως η χώρα θα είχε χαράξει προ πολλού έναν γενναίο, καθαρό και συνεκτικό δρόμο στη διαχείριση του θαλάσσιου χώρου της. Πως θα πρωτοστατούσε στον Θαλάσσιο Χωροταξικό Σχεδιασμό, αναδεικνύοντας την ένωση ανθρώπου, πολιτισμού και φύσης ως στρατηγική βιωσιμότητας.
Η θάλασσα δεν είναι απλώς γεωπολιτικό ή δικαιοδοτικό ζήτημα όπως επιχειρήθηκε να φανεί επικοινωνιακά. Είναι οικοσύστημα, είναι μνήμη, είναι ταυτότητα, είναι μέλλον. Και ο ΘΧΣ – αν θέλουμε να είναι κάτι περισσότερο από μία άσκηση τεχνικής φύσεως- οφείλει να αποτυπώνει αυτή τη σύνθετη πραγματικότητα. Δεν είναι μόνο εργαλείο για την πρόληψη συγκρούσεων χρήσεων, την οργάνωση δραστηριοτήτων και την αρμονική συνύπαρξή τους. Για την Ελλάδα, είναι πρωτίστως μία πολιτισμική πράξη. Ένα στρατηγικό όραμα που διασταυρώνει το περιβάλλον με την κοινωνία, το δίκαιο με την ιστορία, την τεχνοκρατία με τη φαντασία.
Η Ελλάδα, χώρα με τεράστια πολιτισμική παράδοση άρρηκτα και διαχρονικά συνυφασμένη με τη θάλασσα, και στην οποία γη και θάλασσα αποτελούν συμβιωτικές ενότητες, μήπως θα έπρεπε να επαναφέρει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων ιδιαίτερα με αντικείμενο το Αιγαίο, την έννοια των κληροδοτούμενων υδάτων, της πατρογονικής θάλασσας, όπως αυτή προκύπτει από τις χρονολογούμενες από πολλών αιώνων ενάλιες αρχαιότητες και την υλική και άυλη πολιτιστική κληρονομιά των νησιών της με την μακραίωνη παρουσία τους σε αυτό τον χώρο.
