• Η έρευνα βασίστηκε στα δεδομένα του Αρχαιολογικού Κτηματολογίου, με αποτύπωση 40 ιστορικών περιοχών, 293 αρχαιολογικών ζωνών, 1.573 μνημείων και 398 οικισμών, ανάμεσά τους 159 παραδοσιακοί • Στη Μύκονο η δόμηση επηρεάζει το 88% των ιστορικών περιοχών και το 99,71% των αρχαιολογικών ζωνών και στη Ρόδο επηρεάζεται το 53% των αρχαιολογικών περιοχών
Μελέτη του Τμήματος Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο η διάχυση της δόμησης επηρεάζει τη σχέση των νησιών με τα μνημεία και τις αρχαιολογικές ζώνες τους.
Η έρευνα καλύπτει 37 νησιά της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, παρουσιάζει αναλυτικά στοιχεία για το εύρος της εκτός σχεδίου δόμησης και καταγράφει τις αλληλεπικαλύψεις ανάμεσα σε δομημένες εκτάσεις και περιοχές πολιτιστικής προστασίας.
Η Περιφέρεια διαθέτει 48 νησιά συνολικά, εκ των οποίων εξετάζονται όσα έχουν θεσμικές οριοθετήσεις οικισμών και καταγεγραμμένο πολιτιστικό απόθεμα. Στην περιοχή περιλαμβάνονται τα 15 νησιά των Δωδεκανήσων και τα 33 των Κυκλάδων. Η συνολική έκταση φτάνει τα 5.286 τετραγωνικά χιλιόμετρα, ενώ σύμφωνα με τις επίσημες απογραφές ο πληθυσμός προσεγγίζει τους 400.000 κατοίκους.
Η καταγραφή των πολιτιστικών στοιχείων έγινε μέσω του Αρχαιολογικού Κτηματολογίου και ειδικότερα σε:
• 40 ιστορικές περιοχές
• 293 αρχαιολογικές ζώνες
• 1.573 μνημεία
• 398 θεσμοθετημένους οικισμούς, από τους οποίους 159 χαρακτηρίζονται παραδοσιακοί.
Τα νούμερα δείχνουν το εύρος του υλικού που συνυπάρχει με τη σύγχρονη οικιστική ανάπτυξη. Το ζητούμενο της έρευνας ήταν να διαπιστωθεί ο βαθμός στον οποίο η δόμηση επεκτείνεται εκτός θεσμοθετημένων ορίων και πόσο συναντά τις παραπάνω ζώνες.
Προκύπτουν ενδιαφέρουσες διαφορές ανάμεσα στα δύο νησιωτικά συμπλέγματα. Στις Κυκλάδες καταγράφονται 129 παραδοσιακοί οικισμοί που καλύπτουν το 2,20% της έκτασης, ενώ στα Δωδεκάνησα οι αντίστοιχοι οικισμοί είναι 29 και καλύπτουν το 1,01%. Η εικόνα αυτή αποτυπώνεται επίσης στους μη παραδοσιακούς οικισμούς, 151 στις Κυκλάδες με κάλυψη 3,44% και 88 στα Δωδεκάνησα με 3,12%.
Σε ορισμένα νησιά παρατηρείται πολύ υψηλό ποσοστό μη παραδοσιακών οικισμών σε σχέση με τη συνολική έκταση. Η Λέρος φτάνει το 89,95%, οι Λειψοί το 90,44% και η Κάλυμνος το 81,6%. Στις Κυκλάδες, η Σαντορίνη εμφανίζει υψηλό ποσοστό μη παραδοσιακών οικισμών, με κάλυψη 82,85%, ενώ η Τήνος ξεχωρίζει για τη μεγάλη συγκέντρωση παραδοσιακών οικισμών που καλύπτουν το 16,95% του νησιού.
Τα δεδομένα αυτά δείχνουν ότι η δομή των οικισμών δεν είναι ενιαία και επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο η δόμηση διαχέεται στον χώρο.
Η ανάλυση των δομημένων επιφανειών βασίζεται στο στρώμα Impervious Built-Up του προγράμματος Copernicus. Οι δείκτες δείχνουν πώς το τμήμα της νέας δόμησης αναπτύσσεται εκτός οικιστικών ορίων. Σε πολλά νησιά τα ποσοστά είναι υψηλά.
• Σύρος: 53,63% εντός οικισμών και 46,37% εκτός
• Μύκονος: 89% εκτός
• Πάρος: 60% εκτός
• Νάξος: 48% εκτός
• Πάτμος: 86% εκτός
• Άνδρος: 53% εκτός
• Σαντορίνη: 20% εκτός
Στα Δωδεκάνησα τα ποσοστά επιβεβαιώνουν την παρουσία εκτεταμένης εκτός σχεδίου δόμησης. Η Κως εμφανίζει 52% της δόμησης εκτός οικισμών και η Ρόδος 46%. Οι τιμές αυτές δείχνουν ότι η πίεση δεν περιορίζεται στα μικρότερα νησιά ή στα νησιά με μεγαλύτερη τουριστική κίνηση, αλλά εκτείνεται σε ολόκληρο το σύμπλεγμα.
Οι ερευνητές επισημαίνουν έξι νησιά όπου η εκτός ορίων δόμηση ξεπερνά το 60%, στα οποία από τα Δωδεκάνησα περιλαμβάνεται η Πάτμος και από τις Κυκλάδες τα νησιά Αντίπαρος, Ηρακλειά, Κέα, Μύκονος και Πάρος. Η εικόνα αυτή συνδέεται με την τουριστική ανάπτυξη και τη διάδοση δεύτερων κατοικιών
Το βασικό ερώτημα της μελέτης αφορά στον βαθμό στον οποίο η εκτός σχεδίου δόμηση συναντά τις ζώνες πολιτιστικής σημασίας. Τα δεδομένα είναι ενδεικτικά:
• Στη Μύκονο η δόμηση επηρεάζει το 88% των ιστορικών περιοχών και το 99,71% των αρχαιολογικών ζωνών.
• Στη Νάξο η επίδραση στις αρχαιολογικές ζώνες φτάνει το 86%.
• Στη Σαντορίνη το ποσοστό αγγίζει το 80%.
• Στη Ρόδο επηρεάζεται το 53% των αρχαιολογικών περιοχών.
Η Ρόδος διαθέτει τέσσερις παραδοσιακούς οικισμούς, με κάλυψη 1,76% της έκτασης, και 46 μη παραδοσιακούς που καλύπτουν το 21,3%. Η υπόλοιπη δόμηση κατανέμεται σε εκτός σχεδίου ζώνες, όπου παρατηρούνται οι επαφές με αρχαιολογικούς χώρους.
Στην Πάτμο η εκτός οικισμών δόμηση φτάνει το 86% της συνολικής δομημένης επιφάνειας. Το νησί διαθέτει έντονα μνημειακά στοιχεία και, σύμφωνα με τη μελέτη, η πίεση στα πολιτιστικά τοπία αυξάνεται λόγω των νέων κατασκευών σε εξωαστικές περιοχές.
Σε νησιά όπως η Κάλυμνος, η Λέρος και η Σύμη, η δόμηση συγκεντρώνεται περισσότερο σε οικιστικούς πυρήνες. Η έρευνα ωστόσο περιορίζεται στις θεσμοθετημένες πολιτιστικές ζώνες, επομένως τα στοιχεία δείχνουν μόνο το τμήμα της κληρονομιάς που έχει επίσημα οριστεί.
Για να αποτυπωθεί ο βαθμός σύνδεσης των δύο παραμέτρων, χρησιμοποιήθηκε ο συντελεστής Pearson. Σε επίπεδο Περιφέρειας, η συσχέτιση ανάμεσα στη δόμηση και την επίδραση στην πολιτιστική κληρονομιά είναι 0,774. Η τιμή αυτή δείχνει ότι όσο αυξάνονται οι δομημένες επιφάνειες τόσο αυξάνεται και η επαφή με τις ζώνες προστασίας.
Σε νησιά, όπως η Σύρος, η Κάλυμνος και η Σέριφος, καταγράφονται χαμηλές ή αρνητικές συσχετίσεις. Η δόμηση δηλαδή δεν έχει τόσο έντονη σχέση με τις ζώνες προστασίας, τουλάχιστον στις περιοχές που έχουν θεσμικά καταγραφεί.
Η ανάλυση των δεδομένων συνδέεται και με την αποτίμηση των εργαλείων σχεδιασμού. Η μελέτη σημειώνει ότι το νομοθετικό πλαίσιο για την προστασία της κληρονομιάς είναι εκτενές, αλλά η εφαρμογή του στο πεδίο της πολεοδομίας δεν είναι πάντα επαρκής. Τα Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια και τα Τοπικά Χωρικά εφαρμόζονται μόνο σε μικρό ποσοστό των περιοχών, ενώ οι Ζώνες Ελέγχου Οικιστικής Ανάπτυξης δεν έχουν χρησιμοποιηθεί σε κλίμακα που να μπορεί να περιορίσει τη διάχυση της δόμησης.
Η έρευνα προτείνει ενίσχυση του σχεδιασμού στα τρία επίπεδα, τοπικό, περιφερειακό και εθνικό. Παράλληλα, προτείνει τη δημιουργία παρατηρητηρίου χωρικού σχεδιασμού, το οποίο θα συγκεντρώνει και θα αναλύει δεδομένα σε πραγματικό χρόνο, ώστε να παρακολουθούνται οι πιέσεις και να αξιολογούνται οι τάσεις.
Η μελέτη παρέχει ένα συνεκτικό σύνολο στοιχείων που μπορεί να αξιοποιηθεί στη χάραξη πολιτικών για τον χώρο. Η παρουσία χιλιάδων μνημείων και εκατοντάδων αρχαιολογικών ζωνών στα νησιά που λειτουργούν ως τουριστικοί προορισμοί δημιουργεί ανάγκη για σαφή κατεύθυνση. Η λεπτομερής αποτύπωση της δόμησης σε σχέση με τις ζώνες πολιτιστικής προστασίας δίνει τη δυνατότητα να αξιολογηθούν οι πραγματικές πιέσεις, να εντοπιστούν οι περιοχές όπου χρειάζεται μεγαλύτερη προσοχή και να σχεδιαστούν παρεμβάσεις με βάση μετρήσιμα δεδομένα.
Τα στοιχεία των Δωδεκανήσων προσφέρουν μια καθαρή εικόνα για τον τρόπο με τον οποίο η δόμηση αναπτύσσεται σε Ρόδο, Κω, Πάτμο και στα μικρότερα νησιά. Με τον όγκο των δεδομένων να διευρύνεται μέσω του Αρχαιολογικού Κτηματολογίου και των ευρωπαϊκών γεωχωρικών βάσεων, η περιοχή διαθέτει πλέον ουσιαστικά εργαλεία για την παρακολούθηση της εξέλιξης του τοπίου της.
