• Τα τεχνικά πορίσματα, οι αντιδράσεις, οι ευθύνες και το παρασκήνιο πίσω από τη δικαστική έρευνα για την πυρκαγιά του 2023 που σημάδεψε το Αιγαίο
Το καλοκαίρι του 2023 η Ρόδος έζησε την πιο σκοτεινή της στιγμή. Δάση που για αιώνες στέκονταν σαν φυσικά τείχη πρασίνου κατέρρευσαν μέσα σε ώρες. Σπίτια, ξενοδοχεία, καλλιέργειες και ελαιώνες έγιναν στάχτη. Οι άνθρωποι κοιτούσαν τον ουρανό που κοκκίνιζε και δεν καταλάβαιναν αν ήταν μέρα ή νύχτα.
Όμως δύο χρόνια μετά, η φωτιά δεν έχει σβήσει πραγματικά. Καίει ακόμη όχι στο χώμα της Ρόδου πια, αλλά μέσα στις αίθουσες των δικαστηρίων και στα γραφεία της Εισαγγελίας Πρωτοδικών Ρόδου. Γιατί πίσω από το φαινόμενο που σάρωσε το νησί, η Δικαιοσύνη βλέπει πια κάτι βαθύτερο: ένα σύστημα ευθυνών που δεν λειτούργησε, μια αλυσίδα καθυστερήσεων και παραλείψεων, ένα διοικητικό αδιέξοδο που επέτρεψε στο φυσικό φαινόμενο να μετατραπεί σε καταστροφή εθνικής κλίμακας.
Οι πραγματογνωμοσύνες που συντάχθηκαν μετά την πυρκαγιά δεν είναι απλές τεχνικές εκθέσεις. Είναι το ντοκουμέντο μιας αποτυχίας που κανείς δεν θέλει να θυμάται, αλλά όλοι οφείλουν να αντιμετωπίσουν. Μέσα από εκατοντάδες σελίδες στοιχείων, δορυφορικών χαρτών, εκθέσεων και μαρτυριών, αναδεικνύεται ένα μοτίβο επαναλαμβανόμενο: καμία ετοιμότητα, κανένας συντονισμός, καμία πρόληψη.
Δύο χρόνια μετά, η προκαταρκτική εξέταση της Εισαγγελίας Πρωτοδικών Ρόδου βρίσκεται στην πιο κρίσιμη φάση της με τη λήψη ανωμοτί καταθέσεων από 14 ύποπτους για κατηγορούμενους, όπως απεκάλυψε ήδη η «δημοκρατική».
Οι τεχνικές εκθέσεις των ειδικών επιστημόνων, που ορίστηκαν από τη Δικαιοσύνη, δεν περιορίζονται μόνο στην ανάλυση της φωτιάς. Αποτελούν μια συνολική αποτύπωση της επιχειρησιακής, διοικητικής και θεσμικής αδυναμίας που επέτρεψε την ανεξέλεγκτη καταστροφή του νησιού.
Το πλαίσιο της έρευνας: από τον εμπρησμό στις διοικητικές ευθύνες
Μετά τη συγκλονιστική πυρκαγιά του Ιουλίου 2023, η Εισαγγελία Ρόδου διέταξε δύο διακριτές έρευνες:
• Μία για την πράξη του εμπρησμού εκ προθέσεως, που εξετάζει το ενδεχόμενο εγκληματικής ενέργειας,
• Και μία δεύτερη, παράλληλη, για τις παραλείψεις και τα σφάλματα του κρατικού μηχανισμού, μέσω των οποίων η φωτιά εξελίχθηκε σε πρωτοφανές μέτωπο.
Η δεύτερη αυτή δικογραφία, αποτέλεσε το πεδίο όπου οι πραγματογνωμοσύνες απέκτησαν κομβικό ρόλο. Ο σκοπός τους ήταν να προσδιοριστεί όχι μόνο πώς ξεκίνησε η φωτιά, αλλά και γιατί δεν αντιμετωπίστηκε εγκαίρως.
Η Εισαγγελία ανέθεσε την εκπόνηση τεχνικών εκθέσεων σε ειδικούς επιστήμονες του κλάδου των πυροσβεστικών επιχειρήσεων, δασικών επιστημών και περιβαλλοντικής μηχανικής. Οι ομάδες αυτές περιελάμβαναν αξιωματικούς εν αποστρατεία του Πυροσβεστικού Σώματος, ειδικούς στη μοντελοποίηση εξάπλωσης πυρκαγιών, καθώς και πανεπιστημιακούς που εξειδικεύονται στη διαχείριση φυσικών κινδύνων.
Οι πραγματογνώμονες είχαν εντολή να ερευνήσουν πέντε άξονες:
Το ακριβές σημείο και χρόνο έναρξης της φωτιάς, με γεωαναφορά και ανάλυση καύσιμης ύλης.
Την αντίδραση και κινητοποίηση του μηχανισμού Πολιτικής Προστασίας.
Την κατάσταση λειτουργίας των πυροφυλακίων και των υποδομών επιτήρησης.
Την επάρκεια των μέτρων πρόληψης που είχαν ληφθεί από τον Δήμο και την Περιφέρεια.
Τις επιχειρησιακές αποφάσεις των επικεφαλής δυνάμεων κατά την εξέλιξη της πυρκαγιάς.
Η σπίθα σε δασική έκταση και το χαμένο μισάωρο
Η φωτιά εκδηλώθηκε ανάμεσα στις 18.00 και 18.30 σε απερίφρακτη έκταση χαλεπίου πεύκης και χαμηλής βλάστησης κοντά στον Απόλλωνα με την παρουσία απορριμμάτων όπως γυάλινα μπουκάλια και δοχεία ψεκασμού. Δεν βρέθηκαν ίχνη εμπρηστικού μηχανισμού και η ακριβής αιτία δεν εντοπίστηκε. Η ειδοποίηση προς την Πυροσβεστική έγινε στις 18.50 ενώ η πρώτη εντολή απογείωσης εναέριων μέσων δόθηκε στις 19.15. Το κρίσιμο μισάωρο που μεσολάβησε χωρίς επιτήρηση από πυροφυλάκια ή αεροσκάφη επέτρεψε στο μέτωπο να πάρει διαστάσεις που δύσκολα ελέγχονταν.
Οι μετεωρολογικοί δείκτες προειδοποιούσαν
Την 18η Ιουλίου αλλά και στις 19 και 20 Ιουλίου η Ρόδος βρισκόταν στον βαθμό τρία της κλίμακας επικινδυνότητας, που χαρακτηρίζεται ως υψηλός. Η περιεχόμενη υγρασία στη λεπτή καύσιμη ύλη κυμάνθηκε σε τιμές που δείχνουν πολύ υψηλή ευκολία ανάφλεξης. Παρά τις επίσημες ενδείξεις, η πρακτική ετοιμότητα δεν ανυψώθηκε στα επίπεδα που θα επέβαλε ο κίνδυνος.
Το μέτωπο σπάει και κατεβαίνει στη νότια Ρόδο
Με τους βόρειους ανέμους να σπρώχνουν τη φωτιά, το κυρίως μέτωπο διασπάστηκε πριν από το Λάερμα. Το ισχυρότερο κομμάτι κινήθηκε νότια και νοτιοδυτικά, κάλυψε την ενδιάμεση ζώνη ανάμεσα σε Λάερμα, Λάρδο και Γεννάδι και έφτασε μέχρι τη θάλασσα.
Στο αρχικό στάδιο οι δυνάμεις δεν κατάφεραν να την αναχαιτίσουν. Η Πυροσβεστική Υπηρεσία Ρόδου κατέγραψε απώλεια 176.398 στρεμμάτων σύμφωνα με το υπηρεσιακό σύστημα, ενώ η δορυφορική υπηρεσία Copernicus EMS αποτύπωσε 177.735 στρέμματα, δηλαδή το 12,6% της επιφάνειας του νησιού. Καταγράφηκαν ζημιές σε πάνω από 700 κτήρια, τραυματισμοί 44 πολιτών και ένας θάνατος.
Ο κρίκος που έλειψε ήταν η έγκαιρη ανίχνευση
Στον γύρο του ορεινού όγκου υπήρχαν πυροφυλάκια με άμεση οπτική επαφή στο σημείο έναρξης. Όμως ήταν εγκαταλελειμμένα και χωρίς στελέχωση. Η πραγματογνωμοσύνη υπενθυμίζει το αυτονόητο της δασοπροστασίας ότι η κατάσβεση είναι εφικτή στα πρώτα λεπτά με ελάχιστα μέσα εφόσον υπάρξει άμεση αναγγελία. Η έλλειψη προσωπικού στα παρατηρητήρια στέρησε από το σύστημα το βλέμμα που θα έβλεπε έγκαιρα τον καπνό.
Η ημέρα της πυρκαγιάς βρήκε τις υπηρεσίες σε γενική επιφυλακή. Παρ’ όλα αυτά δεν διατάχθηκε εναέρια επιτήρηση. Το επιχειρησιακό σχέδιο προβλέπει μέχρι και αξιοποίηση πτήσεων πολιτικής αεροπορίας για αναγγελία καπνών. Η ίδια η Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας ενημέρωσε ότι δεν είχε λάβει έγγραφη ένταξη στον σχεδιασμό. Η δυνατότητα συνεργασίας με αερολέσχη επίσης δεν αξιοποιήθηκε.
Υποδομές ύδρευσης και ανεφοδιασμού που δεν λειτούργησαν
Ακόμη και όταν οι δυνάμεις έφτασαν, βρέθηκαν μπροστά σε σπατάλη δυνατοτήτων. Δύο γειτονικά αρδευτικά δίκτυα διέθεταν συνολικά 21 σημεία υδροληψίας σε αποστάσεις που βόλευαν τον ανεφοδιασμό. Κανένα δεν είχε εξαρτήματα για πυροσβεστικά οχήματα. Μια δεξαμενή ύδρευσης στον Έμπωνα, τουλάχιστον 40 κυβικών, έμεινε επίσης αναξιοποίητη.
Αντιπυρικές ζώνες την ώρα της μάχης και όχι πριν
Αντί η περιοχή να προετοιμαστεί την άνοιξη με καθαρισμούς και τεχνικά έργα, διανοίχθηκε αντιπυρική ζώνη ενώ η φωτιά εξελισσόταν. Στο χωριό Απόλλωνας, τον πλησιέστερο οικισμό στο σημείο έναρξης, οι δρόμοι και οι κοινόχρηστοι χώροι δεν είχαν καθαριστεί από τη ξερή βλάστηση που λειτουργεί ως φυτίλι. Αυτό συνέβαλε στην ταχύτητα της εξάπλωσης και δυσχέρανε την κατάσβεση.
Η θεσμική διαστρωμάτωση των ευθυνών Πυροσβεστικό Σώμα
Σύμφωνα με τις πραγματογνωμοσύνες, το Πυροσβεστικό Σώμα έφερε το βάρος του επιχειρησιακού σχεδιασμού και του άμεσου εντοπισμού. Παρ’ ότι ο νόμος προβλέπει τη συγκρότηση Συμβουλίου Διαχείρισης Κρίσεων για τον καθορισμό τακτικής σε μείζονα γεγονότα, δεν προκύπτει σύγκλησή του την κρίσιμη ημέρα ενώ ταυτόχρονα υπήρχαν μεγάλες πυρκαγιές και στην υπόλοιπη χώρα. Οι πραγματογνώμονες επισημαίνουν επίσης ότι ο ενιαίος σχεδιασμός για το Νότιο Αιγαίο το 2023 ήταν ελλιπής. Δεν περιγράφονταν αναλυτικά τακτικές, δεν είχε επικαιροποιηθεί με εργαλεία εναέριας επιτήρησης και η διασπορά των οχημάτων σχεδιάστηκε χαμηλά στον ορεινό όγκο, μακριά από θέσεις οπτικής εποπτείας, γεγονός που ευνοεί την καθυστερημένη αναγγελία και επέμβαση.
Καθοριστική αναφορά γίνεται και στο δίκτυο πυροφυλακίων. Το σχέδιο αναγνωρίζει ότι μπορούν να στελεχωθούν από μόνιμο και εποχικό προσωπικό, δόκιμους, εθελοντές του νόμου 4029 καθώς και εθελοντικές οργανώσεις μέσω της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας. Παρά ταύτα στη Ρόδο τα παρατηρητήρια παρέμειναν ανενεργά την αντιπυρική περίοδο. Η επί τόπου αυτοψία κατέγραψε εγκατάλειψη σε Λιβάδια, Χιώτες, Προφήτη Ηλία και Λάερμα.
Πολιτική Προστασία
Η Πολιτική Προστασία όφειλε να εκπονήσει και να ασκήσει δικές της διαδικασίες ετοιμότητας. Σύμφωνα με τα στοιχεία, πέρα από τη συμμετοχή στην άσκηση της Πυροσβεστικής με την κωδική ονομασία ΔΙΑ ΠΥΡΟΣ 2023, δεν πραγματοποίησε αυτοτελή άσκηση Πολιτικής Προστασίας για να ελεγχθεί το προσωπικό και να επιθεωρηθεί η επιχειρησιακή ετοιμότητα έναντι δασικών πυρκαγιών, όπως προβλέπουν οι οδηγίες του σχεδίου Ιόλαος. Επίσης αναμένεται από την Περιφέρεια η σύνταξη ειδικών σχεδίων οργανωμένης προληπτικής απομάκρυνσης σε περιοχές υψηλής επισκεψιμότητας και ευπάθειας.
Τον Μάιο και τον Ιούλιο του 2023 πραγματοποιήθηκαν συνεδριάσεις του Συντονιστικού Οργάνου Πολιτικής Προστασίας για την αντιπυρική προετοιμασία. Εκεί επαναβεβαιώθηκε η ανάγκη επιτήρησης ευπαθών περιοχών, επάνδρωσης πυροφυλακίων και κινητοποίησης των εθελοντικών οργανώσεων. Ωστόσο το πρακτικό αποτέλεσμα δεν ανταποκρίθηκε στις αποφάσεις αφού τα παρατηρητήρια έμειναν χωρίς προσωπικό.
Δήμος Ρόδου
Στο πεδίο της πρόληψης οι πραγματογνώμονες επισημαίνουν ότι ο Δήμος όφειλε να ολοκληρώσει εγκαίρως προληπτικούς καθαρισμούς βλάστησης, να συντηρήσει το αγροτικό οδικό δίκτυο για διευκόλυνση κίνησης πυροσβεστικών οχημάτων και να επιβάλει την τήρηση των σχετικών διατάξεων στους ακάλυπτους χώρους εντός και πλησίον οικισμών. Η Διεύθυνση Δασών κατέθεσε έγγραφα ότι ο Δήμος χρηματοδοτήθηκε με 280.000 ευρώ για δράσεις πυροπροστασίας, χωρίς ωστόσο να διαβιβάσει μελέτες καθαρισμών προς έγκριση ούτε να ζητήσει συνδρομή για σύνταξη μελετών.
Επιπλέον στο επιχειρησιακό επίπεδο, κρουνοί βρέθηκαν με ανεπαρκή παροχή ή εκτός λειτουργίας, ενώ τα γειτονικά αρδευτικά δίκτυα και η γειτονική δεξαμενή δεν αξιοποιήθηκαν για ανεφοδιασμό. Η αντιπυρική ζώνη ανοίχθηκε αφού είχε ξεσπάσει η φωτιά και όχι στο πλαίσιο προληπτικού σχεδιασμού.
Εθελοντικές οργανώσεις και ο γρίφος της ΕΤΑΙ.ΠΡΟ.ΦΥ.ΚΑ.
Στο ενοποιημένο επιχειρησιακό σχέδιο για το 2023 καταγράφονται δύο επιχειρησιακές ομάδες άμεσης επέμβασης για τον Δήμο Ρόδου. Η μία είναι η εθελοντική οργάνωση του Δήμου. Η δεύτερη είναι η ΕΤΑΙ.ΠΡΟ.ΦΥ.ΚΑ., η οποία όμως δεν ήταν ενεργή τα τελευταία χρόνια και δεν διέθετε σύμβαση. Η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου δεν την είχε ενταγμένη στον δικό της σχεδιασμό για τις δασικές πυρκαγιές, γεγονός που αποκαλύπτει κενό συντονισμού ανάμεσα σε έγγραφα και πραγματικότητα.
Δασική Υπηρεσία και σχέση συνεργασίας
Η Διεύθυνση Δασών αναφέρει ότι μετά την ανάθεση της δασοπυρόσβεσης στο Πυροσβεστικό Σώμα, τα πυροφυλάκια και ο σχετικός εξοπλισμός παραδόθηκαν στην Πυροσβεστική. Για την αντιπυρική του 2023 δεν ζητήθηκε συνδρομή για στελέχωση πυροφυλακίων ούτε ανταλλάχθηκε αλληλογραφία για έλεγχο υδατοδεξαμενών και υποδομών. Παρά ταύτα στελέχη της υπηρεσίας κινήθηκαν αυτοβούλως στο συμβάν τις πρώτες ώρες.
Ο επιχειρησιακός σχεδιασμός επί χάρτου
Το ενοποιημένο σχέδιο του Πυροσβεστικού Σώματος για το Νότιο Αιγαίο δίνει στους διοικητές το δικαίωμα να μεταβάλουν διασπορά περιπολικών ανάλογα με τις συνθήκες. Οι πραγματογνώμονες σημειώνουν ότι αυτή η δυνατότητα δεν αξιοποιήθηκε. Περιπολικά τοποθετήθηκαν περιμετρικά και χαμηλά, μακριά από τον ορεινό όγκο όπου η άμεση ορατότητα θα μετέτρεπε τον πρώτο καπνό σε άμεση αναγγελία.
Το επιχειρησιακό κενό στην αρχική αναγγελία
Το γενικό σχέδιο Ιόλαος ορίζει ρητά ότι αρμόδιος για την αρχική ειδοποίηση δασικής πυρκαγιάς είναι το Πυροσβεστικό Σώμα και ότι η ανάπτυξη μηχανισμών επιτήρησης και συλλογής πληροφοριών αποτελεί μέρος των επιχειρησιακών του σχεδίων. Στη Ρόδο εκείνη την ημέρα το κενό επιτήρησης γέννησε το χαμένο μισάωρο που αποδείχθηκε μοιραίο για την εξέλιξη της πυρκαγιάς.
Αυτόπτης μάρτυρας αντιλήφθηκε τον καπνό και ειδοποίησε συγγενικό του πρόσωπο που υπηρετεί στο Σώμα λίγο πριν από τις 18.45. Η αλληλουχία αυτή φωτίζει την καθυστέρηση της επίσημης αναγγελίας και υπογραμμίζει την απουσία επιτήρησης εκείνες τις πρώτες κρίσιμες στιγμές.
Τι έμεινε στο πεδίο
Στις καμένες εκτάσεις καταγράφηκαν απώλειες κτηνοτροφικού και μελισσοκομικού κεφαλαίου. Οι αριθμοί δεν αποτυπώνουν μόνο οικονομική ζημιά αλλά και το πλήγμα σε ένα νησιωτικό οικοσύστημα που στηρίζεται στις ισορροπίες ανάμεσα σε δάση, βοσκοτόπια και οικισμούς. Η αποκατάσταση θα είναι μακρά όσο η αναγέννηση της βλάστησης θα έχει να αντιμετωπίσει διάβρωση, μεταφορά φερτών και αυξημένο κίνδυνο νέων αναφλέξεων.
Η σημασία των πορισμάτων για τη Δικαιοσύνη
Τα πορίσματα έχουν ενταχθεί στη δικογραφία της προανάκρισης και θεωρούνται κρίσιμα αποδεικτικά στοιχεία. Η Εισαγγελία θα τα συνεκτιμήσει με τις μαρτυρικές καταθέσεις, τις εκθέσεις των υπηρεσιών και τα δεδομένα από τις τηλεπικοινωνίες και τις επιχειρησιακές αναφορές.
Οι ειδικοί έχουν παραδώσει χάρτες εξάπλωσης, πίνακες χρόνου αντίδρασης, καθώς και συγκριτικά δεδομένα με άλλες πυρκαγιές παρόμοιου μεγέθους. Τα ευρήματα δείχνουν ότι οι πρώτες δύο ώρες ήταν καθοριστικές, και ότι με ορθό συντονισμό η καταστροφή θα μπορούσε να είχε περιοριστεί στο 10–15% της τελικής έκτασης.
Το θεσμικό ζήτημα και η ανάγκη λογοδοσίας
Πέρα από τις τεχνικές διαπιστώσεις, οι πραγματογνωμοσύνες αναδεικνύουν και ένα ευρύτερο θεσμικό πρόβλημα: την ασάφεια αρμοδιοτήτων ανάμεσα σε Δήμους, Περιφέρειες, Πυροσβεστική και Πολιτική Προστασία. Η έλλειψη σαφούς γραμμής εντολών οδήγησε σε επικάλυψη ενεργειών και απώλεια χρόνου, κάτι που έχει εντοπιστεί και σε προηγούμενες καταστροφές.
Η υπόθεση της Ρόδου καθίσταται έτσι πιλότος για τον επαναπροσδιορισμό της ευθύνης των υπηρεσιών σε φυσικές καταστροφές.
Το αποτύπωμα της φωτιάς
Δύο χρόνια μετά, η Ρόδος ακόμη ανασαίνει καπνό. Πάνω από 176.000 στρέμματα έγιναν στάχτη, εκατοντάδες επιχειρήσεις επλήγησαν, και ολόκληρα χωριά άλλαξαν όψη. Οι ειδικοί της Διεύθυνσης Δασών έχουν χαρακτηρίσει αναδασωτέα 151.519 στρέμματα, όμως η αναγέννηση του οικοσυστήματος υπολογίζεται να χρειαστεί δεκαετίες.
Οι κάτοικοι, κουρασμένοι από υποσχέσεις και γραφειοκρατία, παρακολουθούν τώρα τις δικαστικές εξελίξεις με σιωπηλή οργή. Η φράση «η φωτιά που δεν έσβησε ποτέ» δεν είναι σχήμα λόγου, είναι η μνήμη ενός καλοκαιριού που δεν τελείωσε ποτέ.
Οι πραγματογνωμοσύνες για τη φωτιά της Ρόδου δεν είναι απλώς τεχνικά έγγραφα, είναι η αποτύπωση μιας αλήθειας που για χρόνια κρυβόταν κάτω από την κρατική αδράνεια.
Δείχνουν ότι η καταστροφή του 2023 ήταν αναπόφευκτη, ήταν το αποτέλεσμα αλληλουχίας καθυστερήσεων, παραλείψεων και λανθασμένων εκτιμήσεων.
Καθώς η προανάκριση προχωρά, τα πορίσματα αυτά αποκτούν βαρύνουσα σημασία για τη Δικαιοσύνη και για την κοινωνία.
