• Η σκηνοθέτης, δημοσιογράφος Ευτυχία Φράγκου μιλά στη «δ» για το βραβευμένο ντοκιμαντέρ της που φέρνει στο φως τις μαρτυρίες των Ρωμιών της Κωνσταντινούπολης, το χρέος απέναντι στη μνήμη και το μεγαλείο του Ελληνισμού της Ανατολής
Υπάρχουν άνθρωποι που η διαδρομή τους δεν γράφεται μόνο με βιογραφικά και τίτλους, αλλά με μνήμη, με χρέος, με φλόγα. Η Ευτυχία Φράγκου ανήκει σ’ αυτούς. Δημιουργός του πολυβραβευμένου ντοκιμαντέρ «Μη Χαμένες Πατρίδες», δεν ακολούθησε την εύκολη διαδρομή της αφήγησης, αλλά εκείνη της κατάδυσης στη συλλογική ψυχή ενός κόσμου που χάθηκε και όμως επιμένει να ζητά να ειπωθεί.
Μέσα από τα λόγια της, ξετυλίγεται όχι απλώς ένα οδοιπορικό στη Ρωμιοσύνη της Πόλης, αλλά ένα σιωπηλό συμβόλαιο με τη Μνήμη. Ένα «χρέος», όπως το λέει η ίδια, προς τους Κωνσταντινουπολίτες που εξορίστηκαν, προς τον προπάππου της που χάθηκε στα Τάγματα Εργασίας, προς τις γενιές που έζησαν, δημιούργησαν, αγάπησαν κι έφυγαν αθόρυβα. Η Ευτυχία Φράγκου δεν αναπαράγει την Ιστορία. Την ξαναζεί. Μέσα από ένα μοντάζ όπου η κάθε φωνή ακούγεται σαν να κάθεται στο ίδιο τραπέζι με τις υπόλοιπες. Μέσα από χειροποίητους χάρτες, μέσα από τη μουσική της Ευανθίας Ρεμπούτσικα, μέσα από εκατοντάδες ώρες υλικού που δεν είναι απλώς τεκμήρια αλλά ζωντανές αναπνοές.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί, η δημιουργός μας ταξιδεύει στις απαρχές της καλλιτεχνικής της διαδρομής, αλλά και βαθύτερα, στη φιλομάθεια, στο πάθος για το κοινό καλό, στην αγωνία να μην σμικρύνουμε τους ορίζοντες των παιδιών μας. Με ένα λόγο που σφύζει από ευαισθησία, αλλά και από γνώση, ρεαλισμό, αλήθεια. Διαβάζοντας την, δεν συνομιλείς απλώς με μία σκηνοθέτρια. Συνομιλείς με μια γυναίκα που ξέρει πώς να κουβαλά το βάρος της Ιστορίας όχι ως φορτίο, αλλά ως σπινθήρα. Και με μια ευχή: «Οι Μη Χαμένες Πατρίδες» και όσες θα έρθουν να μην πάψουν ποτέ να μας θυμίζουν πως στον πυρήνα κάθε ανθρώπου που ξεριζώθηκε, υπάρχει κάτι πολύτιμο, το μεγαλείο του να παραμένεις Άνθρωπος. Λόγω της φιλίας που μας συνδέει η συνέντευξη με την Ευτυχία θα γίνει σε πρώτο ενικό.
Αναλυτικά η συνέντευξη:
• Ευτυχία πώς προέκυψε η ενασχόληση με τα ντοκιμαντέρ; Τι θα έλεγες στα νέα παιδιά που μπορεί να μας διαβάζουν και να ενδιαφέρονται να ασχοληθούν με την κινούμενη εικόνα;
Eίχα την τύχη να σπουδάσω στο Τμήμα Επικοινωνίας Μέσων και Πολιτισμού στο Πάντειο Πανεπιστήμιο στην Αθήνα. Από μικρή είχα μία έντονη κλίση στο γράψιμο και στην επικοινωνία, αλλά και μία μεγάλη έφεση στις τέχνες. Οπότε μόλις ολοκλήρωσα τις σπουδές μου, κέρδισα μία υποτροφία και φοίτησα στην Αμερικανική Ακαδημία Κινηματογράφου (AMDA) και αμέσως μετά πραγματοποίησα τις μεταπτυχιακές μου σπουδές στη Σχολή Καλών Τεχνών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο στο Τμήμα Θεάτρου. Αυτή ήταν η εκπαιδευτική μου διαδρομή.
Όλη η μετέπειτα πορεία μου ήταν ένα αμάλγαμα της αγάπης μου για την Ελλάδα, τις τέχνες, τον πολιτισμό και την επικοινωνία.
• Και στα βαθιά πότε μπήκες, ποιες ήταν οι πρώτες σου δουλειές;
Από τα 18 μου ξεκίνησα να εργάζομαι. Από ταξιθέτρια μέχρι και βοηθός οδηγού σκηνής και σκηνοθέτη σε θέατρα. Στη συνέχεια μπήκε στη ζωή μου το ραδιόφωνο με εκπομπές και σπικάζ, ενώ εργάστηκα σε γυναικεία περιοδικά και σε ιστότοπους.
Το 2010 η τηλεόραση και το πρώτο ντοκιμαντέρ ξέπροβαλε στο καλλιτεχνικό κατώφλι μου, με μία σειρά ντοκιμαντέρ σταθμό για εμένα, το «Balkan Express». Ακολούθησε το «Εικόνα Σου Είμαι», η «Επιστροφή στο Χωριό» και από εκεί και πέρα εργάστηκα ως Creative Director, σεναριογράφος και σκηνοθέτης σε δεκάδες καμπάνιες, βίντεο, ταινίες μικρού μήκους μέχρι τη στιγμή που έλαβα λίγο πριν την πανδημία μία απροσδόκητη απόφαση να κάνω την πρώτη δική μου παραγωγή με τις Εὐ- Παραγωγές, τις Μη Χαμένες Πατρίδες.
Έχω θα έλεγα αυτό το συνήθειο να αναποδογυρίζω καλοσιδερωμένες συνθήκες και να τα ανατρέπω όλα. Μετά από τα χρόνια της Νέας Υόρκης και τα έξι χρόνια στο Λονδίνο αποφάσισα να αφοσιωθώ στη δημιουργία ενός ντοκιμαντέρ μεγάλου μήκους σε μουσική της Ευανθίας Ρεμπούτσικας και μοντάζ της Χριστίνας Βαμβακά που ταξίδεψε σε δεκάδες φεστιβάλ σε όλον τον κόσμο και τώρα προβάλλεται αποκλειστικά από την Cosmote History.
Στη συνέχεια σε συνεργασία με το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας υπό την επιστημονική καθοδήγηση και εποπτεία του Προέδρου του καθηγητή κ. Ιάκωβου Μιχαηλίδη και του διδακτορικού φοιτητή κ. Νικόλαου Μισολίδη, πραγματοποιήσαμε ένα ντοκιμαντέρ για τους Αγρότες Πρόσφυγες του 1922, όπου αναδεικνύουμε το μεγαλείο της πατρίδας μας. Το πώς καταφέρνει με το δικό της «ελληνικό τρόπο» να μετατρέπει τις εθνικές τραγωδίες της σε εθνικές εποποιίες.
Σε πολύ λίγο καιρό εύχομαι να μπορούμε να μπορούμε ανακοινώσουμε τα γυρίσματα των Μη Χαμένων Πατρίδων ΙΙ…
Με ρωτάτε για τα νέα παιδιά… Τι να πω στους φερέλπιδες νέους; Όλοι κάτι λένε στη νεολαία… Πήραμε το ταβάνι από τα κεφάλια τους και το κοντύναμε, το πήγαμε από τα τρία μέτρα, στα δυόμισι και όλο το χαμηλώνουμε. Έχουμε γίνει υπολογιστικές εξυπνακίστικες μηχανές: «Μην σπουδάσεις αυτό, δεν οδηγεί πουθενά. Κάνε το ένα, κάνε το άλλο, κάνε το δείνα…».
Στερήσαμε το όνειρο και τον ορίζοντα. Αυτή την ευρυχωρία στη σκέψη. Δεν έχω επί της ουσίας τίποτα μεγαλειώδες να τους πω.
Μόνο να είναι φιλομαθείς. Εμένα όλη η ζωή μου καθορίστηκε από τη φιλομάθειά μου. Ακούνε π.χ. κάπου για τα Μπαρμπάντος. Είναι σημαντικό να μην βαρεθούν να μπουν στη διαδικασία να ψάξουν πού είναι, τι είναι.
• Άρα η αναζήτηση, είτε η αμφισβήτηση, είναι ένας δρόμος;
Εγώ ό,τι άκουγα σε μία ομήγυρη, ό,τι δεν ήξερα από δημιουργούς, καλλιτέχνες, από ιστορία τα σημείωνα για να τα ψάξω αργότερα ενδελεχώς. Ρουφούσα κάθε νέα πληροφορία, κάθε καινούριο παράθυρο μετά μανίας.
Και νομίζω πως ο μόνος τρόπος για να ασχοληθούν με τιμιότητα με τις τέχνες και τη δημοσιογραφία είναι να μπολιάζουν το είναι τους με συνεχή ερεθίσματα και βιώματα.
Εκθέσεις, κινηματογραφικές προβολές, θεατρικές παραστάσεις, μουσεία, διαλέξεις, βιβλία, podcasts, να αρπάζουν κάθε ευκαιρία να επεκτείνουν τον κύκλο της έμπνευσής τους. Να δημιουργήσουν τους δικούς τους καθοριστικούς, θεμελιώδεις πυλώνες που θα στηρίξουν το δικό τους πνευματικό και πολιτιστικό αποτύπωμα.
• Μίλησε μας για τις Μη Χαμένες Πατρίδες και την Κωνσταντινούπολη; Από πού είναι ορμώμενη αυτή η αγάπη σου για την καθ’ ημάς Ανατολή;
Πώς άραγε να περιγράψω την σχέση με την Κωνσταντινούπολη μου;
Ποιες λέξεις να διαλέξω για αυτό το ατέρμονο ταξίδι;
Η σχέση μου μαζί της έχει την απαρχή της στην παιδική μου ηλικία όταν την πρωτοαντίκρυσα. Από τότε ξεκίνησε μία αέναη σύνδεση μαζί της.
Μετά από όλα αυτά τα χρόνια στο χώρο της κινούμενης εικόνας αναρωτιόμουνα γιατί δεν είχε γίνει μία συντονισμένη προσπάθεια καταγραφής όλων των μαρτυρίων των εν ζωή Κωνσταντινουπολιτών στα πρότυπα του εβραϊκού αρχείου.
Και αισθάνθηκα με έναν περίεργο μεταφυσικό τρόπο ότι είχα έρθει αντιμέτωπη με το Χρέος.
Το Χρέος να μην αφήσω αυτές τις μαρτυρίες να ξεχαστούν στη λήθη του χρόνου.
Το Χρέος να αποκαταστήσουμε στο μέγεθος που μπορούμε την ιστορική αλήθεια.
Το Χρέος να παραδώσουμε ένα έργο στους ιστορικούς του μέλλοντος για να συνθέσουν με μεγαλύτερη ακρίβεια το παζλ των γενοκτονιών που έλαβαν χώρα στην Τουρκία.
Το Χρέος να τιμήσω τον προπάππου μου Φράγκο Δερμιτζάκη που χάθηκε στα Τάγματα Εργασίας.
Και ανακαλύπτοντας την ιστορία των προγόνων μας στην Πόλη σαν να αφουγκράστηκα τον πόνο όλων των προσφύγων όλου του κόσμου που αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τον τόπο τους.
Σαν να γνώρισα προσωπικά όλους τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης και σαν να συνάψαμε μία συμφωνία μυστική. Η θυσία σας δεν θα ξεχαστεί.
Σαν να με πήραν από το χέρι για να με γνωρίσουν στα σπουδαία σχολεία τους, στη σχέση τους με το Φανάρι και το Πατριαρχείο, στην έντονη κοινωνική τους ζωή, στην πολίτικη κουζίνα τους.
Σαν μου άνοιξαν την πόρτα να γνωρίσω από κοντά αυτήν την ελίτ κοινωνία και σαν να καθήσαμε σε τραπέζι Πολίτικο όλοι μαζί.
Και σταδιακά μία άλλη Κωνσταντινούπολη ξετυλίχθηκε μπροστά μου.
Γεμάτη μη Έλληνες, με Αρμενίους, με Εβραίους γεμάτη με χρώματα με μυρωδιές και αρώματα.
Μία Κωνσταντινούπολη γεμάτη με σπάνιες ιστορίες που μπορούν να μας χρησιμεύσουν ως κατευθυντήριες γραμμές όταν χάνουμε το δρόμο μας για μας υπενθυμίσουν ότι στον πυρήνα μας είμαστε εδώ σε αυτή την πλάση, για να παραμείνουμε άνθρωποι ακόμα και στις πιο απάνθρωπες συνθήκες.
• Οι Μη Χαμένες Πατρίδες είναι ένα οδοιπορικό για το μεγαλύτερης έκτασης πογκρόμ στη σύγχρονη ιστορία που πραγματοποιήθηκε εν καιρώ ειρήνης χωρίς να έχει προηγηθεί ή να ακολουθηθεί από πόλεμο.
Η δημιουργία του περιελάμβανε δεκάδες ταξίδια, εκατοντάδες ώρες έρευνας, μοντάζ, άπειρες αγωνίες, δυσκολίες και ανατροπές.
Αλλά αυτό το ντοκιμαντέρ είχε ένα φύλακα άγγελο και μία σπουδαία ομάδα που μας ένωνε η ίδια κοινή αισθητική, το ίδιο όραμα, οι ίδιες αξίες.
Η μεθοδολογία του είχε πολλά τόσο παραδοσιακά αλλά και πολύ πιο νεωτεριστικά στοιχεία. Πρώτα απομαγνητοφωνήσαμε το λόγο και διαλέξαμε τα αποσπάσματα στο χαρτί, με την παλιά δημοσιογραφική τεχνική, που απαιτεί το δημοσιογραφικό παζλ να συντεθεί πρώτα στο χαρτί. Το όραμα μας όμως ήταν να μην μιλάει ο καθένας μόνος του αδιάκοπα αλλά αντιθέτως να δημιουργηθεί η αίσθηση ότι όλοι κάθονται σε ένα νοητό τραπέζι που ο ένας διακόπτει και συμπληρώνει τον άλλο. Με μοντάζ πολύ γρήγορου ρυθμού, με animated χειροποίητους χάρτες και κείμενα επί της οθόνης θέλαμε να βοηθήσουμε τον θεατή να νιώσει άνετα ακόμα και αν δεν είναι εξοικειωμένος με την ιστορία της Κωνσταντινούπολης.
• Όλοι οι Έλληνες είτε εξ αίματος είτε εξ αγχιστείας είμαστε Έλληνες της καθ’ ημάς Ανατολής. Όλος ο σύγχρονος νεοελληνικός πολιτισμός βασίζεται και χρωστάει πολλά, στους Κωνσταντινουπολίτες, στους Πόντιους, στους Μικρασιάτες, στους Ανατολικοθρακιώτες…
Και τώρα οι Μη Χαμένες Πατρίδες ανήκουν σε όλον τον κόσμο. Η διεθνής τους πορεία στα κινηματογραφικά φεστιβάλ μέσω των οποίων ταξιδεύει σε δεκάδες χώρες από την Σουηδία μέχρι τον Καναδά και την Ινδία μας προσδίδει αυτή τη δύναμη πως αυτό το θέμα -για διαφορετικούς λόγους για τον καθένα μας- ενδιαφέρει και αγγίζει το κοινό πανανθρώπινα.
Εύχομαι οι Μη Χαμένες Πατρίδες να σας αναδείξουν όλες τις αποχρώσεις του μεγαλείου αυτών των ανθρώπων που διατήρησαν γλώσσα, θρησκεία, ήθη και έθιμα για 500 και πλέον χρόνια μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης.
Και συνάμα όλο το μεγαλείο του Ελληνισμού όχι με την έννοια της εθνικής κορώνας αλλά του μεγαλείου του Ελληνισμού που συνδέεται με το Φως της Ελλάδας, με την Παιδεία, τον Πολιτισμό και την αδιάκοπη συνεισφορά στην ανθρωπότητα όχι μόνο στο μακρινό τότε αλλά και στο απάνθρωπο σήμερα.
Eυτυχία Φράγκου – Σκηνοθέτρια, Δημοσιογράφος
Η Ευτυχία Φράγκου είναι σκηνοθέτρια και δημιουργός ντοκιμαντέρ με βαθύ ενδιαφέρον για τον Ελληνισμό της διασποράς, την ακριτική Ελλάδα και τις αφανείς πτυχές της συλλογικής μας ταυτότητας. Κόρη του στρατηγού ε.α. και πρώην Υπουργού Εθνικής Άμυνας Φραγκούλη Φράγκου, γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και μεγάλωσε σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας και του εξωτερικού, λόγω των μεταθέσεων του πατέρα της — μια εμπειρία που της καλλιέργησε την προσαρμοστικότητα και την αίσθηση του ανήκειν σε πολλαπλές κοινότητες. Από μικρή ηλικία ασχολήθηκε με τη μουσική, το θέατρο, τη χορωδία και τον αθλητισμό, ενώ η αγάπη της για τη γλώσσα και την ανάγνωση εκδηλώθηκε σχεδόν εμμονικά, διαβάζοντας μέχρι και τις ετικέτες απορρυπαντικών. Πιστεύει βαθιά στην αξία της συλλογικής ζωής, της συμμετοχής σε ομάδες και λέσχες, και θεωρεί πως η τέχνη και ο αθλητισμός είναι διέξοδοι απέναντι στα αδιέξοδα της σύγχρονης εποχής. Στην καρδιά του έργου της βρίσκεται η «άλλη» Ελλάδα – εκείνη που δεν χωρά στα στενά γεωγραφικά όρια της επικράτειας. Τα ντοκιμαντέρ της διερευνούν θέματα ιστορικής μνήμης, εντοπιότητας και πολιτιστικής ταυτότητας, δίνοντας φωνή σε κοινότητες που αγωνίζονται σιωπηλά. Η Ευτυχία Φράγκου δεν καταγράφει απλώς ιστορίες. Αναδεικνύει την ψυχή μιας χώρας που ζει, μάχεται και επιμένει – εντός και εκτός συνόρων.
