• Απόρριψη της αναίρεσης του Ελληνικού Δημοσίου για υπόθεση ακινήτου στη Mεσαιωνική Πόλη της Ρόδου με αναγνώριση πλασματικής νομής και θωράκιση του θεσμικού πλαισίου που θεσπίστηκε μετά τον πόλεμο
Η υπ’ αρίθμ. 546/2025 απόφαση του Γ Πολιτικού Τμήματος του Αρείου Πάγου επιβεβαιώνει με καθαρό τρόπο ότι ο Οργανισμός Περιθάλψεως και Αποκαταστάσεως Ισραηλιτών Ελλάδος έχει όχι μόνο διαχειριστικό αλλά και κληρονομικό ρόλο σε εγκαταλελειμμένες ισραηλιτικές περιουσίες όταν δεν υποβλήθηκαν εμπρόθεσμα δηλώσεις από κληρονόμους.
Η ανώτατη δικαστική κρίση απορρίπτει την αίτηση αναίρεσης του Ελληνικού Δημοσίου κατά της 315/2022 απόφασης του Τριμελούς Εφετείου Δωδεκανήσου και ταυτόχρονα αναγνωρίζει τη δυνατότητα του Οργανισμού να αντιτάσσει τα δικαιώματά του απέναντι σε κάθε τρίτο περιλαμβανομένου του ίδιου του Δημοσίου.
Η διαφορά ξεκίνησε το 2019 με αγωγή του Οργανισμού στο Πολυμελές Πρωτοδικείο Ρόδου για ακίνητο με κτηματολογικά στοιχεία στη Μεσαιωνική Πόλη. Το Πρωτοδικείο έκρινε εν μέρει υπέρ του Οργανισμού ακυρώνοντας κτηματολογικές εγγραφές υπέρ του Δημοσίου. Το 2022 το Εφετείο Δωδεκανήσου προχώρησε παραπέρα αναγνωρίζοντας τον Οργανισμό νομέα του ακινήτου και διατάσσοντας απόδοση νομής. Το Δημόσιο άσκησε αναίρεση που απορρίφθηκε στο σύνολο με την 546/2025. Η απόφαση επιβάλει στο Δημόσιο δικαστικά έξοδα 300 ευρώ. Η διάσκεψη έγινε στις 5 Μαρτίου 2025 και η δημοσίευση στις 26 Μαρτίου 2025.
Το νομικό πλαίσιο που κρίθηκε καθοριστικό
Ο ανώτατος σχηματισμός ερμήνευσε τον αναγκαστικό νόμο του 1946 που κατάργησε το δικαίωμα του Κράτους να κληρονομεί σχολάζουσες ισραηλιτικές περιουσίες και το βασιλικό διάταγμα του 1949 που ίδρυσε τον Οργανισμό με σκοπό την περίθαλψη και αποκατάσταση των Ισραηλιτών στην Ελλάδα. Καθοριστικής σημασίας ήταν η διάταξη που υποχρέωνε όποιον πρόβαλλε κληρονομικά δικαιώματα να καταθέσει δήλωση στον Οργανισμό μέσα σε προθεσμία 3 μηνών με δυνατότητα παράτασης έως 6 μήνες. Στην πράξη η προθεσμία λήφθηκε ως καταληκτική έως 29.3.1951. Εάν δεν υποβλήθηκε τέτοια δήλωση ή αν απορρίφθηκε ως προφανώς αβάσιμη τότε ο Οργανισμός νέμεται εκ του νόμου την περιουσία ως κληρονόμος.
Τι έκρινε ο Άρειος Πάγος για τον ρόλο του ΟΠΑΙΕ
Το δικαστήριο ξεκαθάρισε ότι ο Οργανισμός υποκαταστάθηκε στη θέση του Δημοσίου ως προς τη διαχείριση και ότι για τις σχολάζουσες κληρονομίες ισραηλιτών που χάθηκαν λόγω φυλετικών διωγμών νέμεται pro herede μετά τη λήξη της προθεσμίας υποβολής δηλώσεων. Η κρίση δεν αφορά μόνο καθυστερημένα εμφανιζόμενους κληρονόμους αλλά δεσμεύει και κάθε τρίτο περιλαμβανομένου του Ελληνικού Δημοσίου. Με απλά λόγια ο Οργανισμός δεν λειτουργεί απλώς ως διαχειριστής αλλά ως εκ του νόμου κληρονόμος όταν δεν δηλώθηκαν εμπρόθεσμα δικαιώματα.
Η έννοια της πλασματικής νομής και γιατί μετρά
Η απόφαση αναγνωρίζει ρητά την πλασματική νομή του Οργανισμού. Η πλασματική νομή είναι νομή που αναγνωρίζεται από τον νόμο χωρίς να απαιτείται φυσική εξουσίαση του πράγματος. Παρέχει στον νομέα τα πλεονεκτήματα της νομής προστατεύοντάς τον από προσβολές και αποκλείοντας την κτήση νομής από τρίτους. Ως συνέπεια τα συγκεκριμένα πράγματα θεωρούνται ανεπίδεκτα χρησικτησίας από τρίτους και δεν μπορεί να αντιταχθεί εικοσαετής παραγραφή στη διεκδικητική αξίωση του Οργανισμού.
Γιατί απορρίφθηκε ο βασικός ισχυρισμός του Δημοσίου
Κεντρικός ισχυρισμός ήταν ότι ο αρχικός τιτλούχος είχε εξ αδιαθέτου κληρονόμο συγγενή α’ βαθμού άρα το ακίνητο δεν μπορούσε να περιέλθει στον Οργανισμό. Ο Άρειος Πάγος απάντησε ότι το κρίσιμο δεν είναι η θεωρητική ύπαρξη κληρονόμων αλλά εάν αυτοί δήλωσαν εμπρόθεσμα το δικαίωμά τους μέχρι 29.3.1951. Εφόσον τέτοια δήλωση δεν προέκυψε ο Οργανισμός νέμεται την κληρονομία εκ του νόμου. Έτσι ο πρώτος λόγος αναίρεσης απορρίφθηκε ως αβάσιμος. Ακολούθως απορρίφθηκαν και οι λόγοι που αμφισβητούσαν τη νομιμότητα της πλασματικής νομής και τη συλλογιστική του Εφετείου.
Η ειδική διάσταση στη Δωδεκάνησο
Το δικαστήριο υπενθύμισε ότι στη Δωδεκάνησο ίσχυσε διαφορετικό κληρονομικό καθεστώς πριν την εισαγωγή του Αστικού Κώδικα και ότι οι σχολάζουσες κληρονομίες δεν υπήχθησαν στο παλαιό δικαίωμα του Δημοσίου όπως αλλού. Μετά την ένωση οι εγκαταλελειμμένες ισραηλιτικές περιουσίες της περιοχής περιήλθαν εξ αρχής στον Οργανισμό με βάση το μεταπολεμικό πλαίσιο. Η διευκρίνιση αυτή έχει βαρύτητα για πλήθος ιδιοκτησιών που φέρουν κτηματολογικές εγγραφές της εποχής.
Χρονολόγιο κλειδιών
Το 1946 ο νόμος καταργεί το δικαίωμα του Δημοσίου στις σχολάζουσες ισραηλιτικές κληρονομίες. Το 1949 εκδίδεται το βασιλικό διάταγμα που ιδρύει τον Οργανισμό και θέτει την προθεσμία δηλώσεων. Η διοικητική πρακτική παγίωσε ως καταληκτική ημερομηνία την 29.3.1951. Το 2021 το Πρωτοδικείο Ρόδου ακυρώνει κτηματολογικές εγγραφές υπέρ του Δημοσίου. Το 2022 το Εφετείο αναγνωρίζει νομή στον Οργανισμό. Το 2025 ο Άρειος Πάγος επικυρώνει οριστικά τη θέση αυτή.
Τι σημαίνει η απόφαση για το Δημόσιο και για τρίτους κατόχους
Η κρίση αποσαφηνίζει ότι το Δημόσιο δεν μπορεί να επικαλεστεί χρησικτησία ή παραγραφή απέναντι στον Οργανισμό για περιουσίες που εκείνος νέμεται πλασματικά. Τυχόν καταλήψεις ή διοικητικές ενέργειες που βασίστηκαν σε παραδοχές διαφορετικές από το μεταπολεμικό πλαίσιο είναι ευάλωτες. Για ιδιώτες που κατέχουν ή χρησιμοποιούν ακίνητα προερχόμενα από εγκαταλελειμμένες ισραηλιτικές περιουσίες η απόφαση υπογραμμίζει την ανάγκη προσεκτικού ελέγχου τίτλων και ιστορικών κτηματολογικών εγγραφών με αναφορά στις δηλώσεις που θα έπρεπε να έχουν υποβληθεί μέχρι το 1951.
Η θέση των πιθανών κληρονόμων σήμερα
Η απόφαση επαναλαμβάνει ότι ο Οργανισμός ενεργεί ως εντολοδόχος για τους κληρονόμους μέχρι τη λήξη της προθεσμίας. Μετά την άπρακτη παρέλευση νέμεται ως κληρονόμος. Αυτό δεν αποκλείει ιστορική ή ηθική διάσταση αλλά στο νομικό επίπεδο σημαίνει ότι όποιος δεν δήλωσε εμπρόθεσμα δεν μπορεί σήμερα να ανατρέψει τη νομή του Οργανισμού για την επίμαχη κατηγορία περιουσιών. Η ρύθμιση αυτή διατηρεί ατόφιο τον σκοπό κοινωνικής αποκατάστασης που είχε τεθεί αμέσως μετά τον πόλεμο.
