Μια εκ βαθέων εξομολόγηση κάνει σήμερα στη συνέντευξή της στη «δημοκρατική» η κ. Ιριδα Μαυράκη, με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου της «Το Χτικιό – Το Σανατόριο της Ελεούσας».
Ένα θέμα που όπως λέει, πολλοί ακόμα δεν θέλουν να συζητούν. Το διήγημα αφορά στην περίοδο 1947 έως 1970 κατά την οποία λειτούργησε το Σανατόριο για τους φυματικούς. Η φθίση, ή λευκή πανώλη, ή το χτικιό θέριζε στην κυριολεξία και ειδικά μετά τον πόλεμο και την Απελευθέρωση όπου αρχικά έστελναν τους φυματικούς στο νοσοκομείο ΘΕΡΜΑΙ και στο ΠΡΕΒΑΝΤΟΡΙΟ, μέχρι που έγινε στην Ελεούσα το Σανατόριο.
Όπως εξομολογείται η κυρία Μαυράκη, η ψυχολογική φόρτιση ήταν πολύ έντονη καθώς όσο έγραφε, ζούσε το διήγημα και βίωνε πολύ έντονα συναισθήματα.
«Η Ρόδος έχει σπουδαία πολιτιστική κληρονομιά από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Κινδυνεύει όμως να χαθεί και στο τέλος δεν θα διαφέρουμε από άλλες τουριστικές πόλεις ή τοποθεσίες. Νομίζω ότι είμαστε στην πιο κρίσιμη καμπή…», λέει στη συνέντευξή της η κ. Μαυράκη.
• Κυρία Μαυράκη, στο τέλος του περασμένου έτους κυκλοφόρησε το νέο βιβλίο σας με τίτλο το «Το Χτικιό- Το Σανατόριο της Ελεούσας». Πώς αποφασίσατε να ασχοληθείτε συγγραφικά με το Σανατόριο;
Αγαπητή κυρία Φώτη, κατ’ αρχάς σας ευχαριστώ πολύ για το ενδιαφέρον σας και την ευκαιρία που μου δίνετε μέσω της συνέντευξης καθώς και την «Δημοκρατική», να ξετυλίξω κατά κάποιο τρόπο τις σκέψεις μου. Το βιβλίο μου εκδόθηκε από τις Εκδόσεις ΕΠΙΜΕΤΡΟ, την Λογοτεχνική σειρά των Εκδόσεων ΠΑΠΑΖΗΣΗ τον Νοέμβριο του 2023. Η πανδημία του κορωνοϊού που πρόσφατα άγγιξε την ανθρωπότητα με τόσες τραγικές συνέπειες, μου θύμισε τις μεγάλες επιδημίες και λοιμώδεις ασθένειες που κατά καιρούς επηρέασαν χιλιάδες ανθρώπους. Απομόνωση, στίγμα, πόνος, φόβος, περιθώριο, εγκατάλειψη, ιδίως σε εποχές που δεν είχαν ακόμα ανακαλυφθεί τα κατάλληλα φάρμακα.
Βέβαια εξακολουθεί η κοινωνία να βάζει ταμπέλες και να στιγματίζει, ακόμα και σήμερα. Η φυματίωση, το χτικιό, ή λευκή πανώλη, είναι λοιμώδης και μεταδοτική νόσος που υπάρχει από την αρχαιότητα. Συνήθως δε, επηρεάζει κυρίως τους πνεύμονες, το αναπνευστικό. Πράγμα πολύτιμο ιδίως για τους τραγουδιστές. Η αναπνοή, η ανάσα, είναι η ζωή μας. Άρα ως ερμηνεύτρια με αγγίζει πολύ το θέμα. Υπήρξαν όμως κι άλλοι λόγοι. Ήταν μέρος μιας μικρής προσπάθειάς μου που δεν είναι τωρινή, να αναδείξω ως πολίτης τα Μνημεία του τόπου μας, τις γειτονιές μας και τους ανθρώπους που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ιστορία τους. Κατά καιρούς υπήρξαν πολλές προσπάθειες για το Καμποκιάρο-Campochiaro από πολίτες, την Τοπική Δημοτική Κοινότητα, τον Πολιτιστικό Σύλλογο Φουντουκλί έγινε μάλιστα και διδυμοποίηση και με τον Ιταλικό Σύλλογο Pro Loco της Καστέλλο Μολίνα του Φιέμε, μαζί και με τα Γενικά Αρχεία του Κράτους της Ρόδου. Έχουν γίνει εκδηλώσεις, εκθέσεις. Διάβαζα άρθρα για το σύνολο των κτηρίων, δηλαδή το Campochiaro όπως το είχαν ονομάσει οι Ιταλοί, κάποιες συνεντεύξεις για το Σανατόριο κι ένα βιβλίο. Υπήρξαν και πολλά άρθρα με έμφαση και μόνο στον τρόμο, που ναι μεν ένα μέρος είναι αλήθεια, αλλά με μία υπερβολή αγνοώντας το πιο σημαντικό κομμάτι.
Τον Άνθρωπο, τους ασθενείς, τους εργαζόμενους, τους κατοίκους ιδίως εκείνης της περιοχής. Αυτό που με παρακίνησε ήταν οι συνέπειες στην κοινωνία είτε αρνητικές είτε θετικές. Οι ίδιοι οι ασθενείς οι ιστορίες τους, οι εργαζόμενοι. Το κοινωνικό κομμάτι και το ανθρώπινο. Πρέπει να πώ ότι ήμουν επηρεασμένη από το βιβλίο της Victoria Hislop «ΤO ΝΗΣΙ» και την τηλεοπτική σειρά για την Σπιναλόγκα.
Ήθελα να αναδείξω αυτή την αποσιωπημένη περίοδο στο νησί της Ρόδου, με παράλληλο στόχο και ελπίδα να σωθούν τα κτήρια και να μην καταλήξουν σε μια επένδυση τουριστικής ανάπτυξης ως ξενοδοχείο. Να αναδείξω το γεγονός ότι μπορεί να υπήρχε φόβος αλλά υπήρχε και μια αλληλεγγύη, σε έναν τόπο πολυπολιτισμικό, που μόλις είχε βγεί ελεύθερο, από εκατοντάδες χρόνια αλλεπάλληλων κατακτητών και προσπαθούσε να βρει το βάδισμά του, με αξιοπρέπεια παρ’ όλη τη φτώχεια και τη σκιά της φυματίωσης που απλωνόταν παντού. Μέσα στο διήγημα υπάρχουν υπαρκτά και μη υπαρκτά πρόσωπα. Η ιστορία μου περιπλανιέται και στο αγαπημένο μου Νιοχώρι, εκεί που μεγάλωσα. Στις οικογένειες που ζούσαν εκεί, την φιλόξενη εκείνη περιοχή της πόλης μας, την τραγωδία του Β. Παγκόσμιου Πολέμου και όχι μόνο. Υπάρχουν σκηνές μέσα στο Θέατρο Puccini στο Εθνικό Θέατρο Ρόδου με έναν Ιταλό μουσικό. Η ιστορία ταξιδεύει και στις απέναντι ακτές στο Λιβίσι, την Μάκρη, τη Σμύρνη.
Την Σάλακο, την Παλιά Πόλη, απλώνεται γύρω απο το Σανατόριο στα κοντινά χωριά. Πλέκει τον έρωτα και την αγάπη μεταξύ ανθρώπων με διαφορετική καταγωγή και θρήσκευμα σε εποχές πού αυτά ήταν σχεδόν απαγορευμένα. Δείχνει την εξάρτηση και την ανασφάλεια των ανθρώπων που όμως δένονται με τον μικρόκοσμο του Σανατορίου. Την φύση στην γύρω περιοχή και την απέραντη ομορφιά του νησιού.
Τις δυσκολίες που υπήρχαν γιατί το Ίδρυμα ήταν αποκομμένο σχεδόν, χωρίς ρεύμα και ηλεκτρισμό τα πρώτα χρόνια. Με ένα χωματόδρομο που έκανε την ζωή όλων τρομερά δύσκολη. Τις ηρωικές προσπάθειες των γιατρών, νοσηλευτών και εργαζομένων… Την αγωνία των ασθενών να βρουν ένα κρεβάτι, αφού οι θέσεις ήταν λιγοστές και οι ασθενείς πολλοί…
Το τραγικό τέλος του ήρωα Κυρμιχάλη, το αίτημα μεταφοράς εκεί για τον Μίκη Θεοδωράκη που δεν έγινε. Την αλληλεγγύη εκείνων που με κίνδυνο μετέφεραν εκεί πράγματα και συγγενείς ασθενών. Είναι στην ουσία, η ιστορία ενός μικρόκοσμου, μεταξύ ιστορικών στοιχείων και μυθοπλασίας. Ενός σημαντικού κεφαλαίου της Νεότερης Ιστορίας του τόπου μας.
• Πόσο δύσκολο ήταν να συγκεντρωθούν πληροφορίες;
Αρκετά δύσκολο, γιατί ακόμα είναι ένα θέμα που δεν συζητιέται πολύ. Δύσκολο γιατί βρίσκομαι πάρα πολύ μακριά και δεν μπορώ να ψάξω επί τόπου. Έμαθα ότι έχουν καταστραφεί στη Ρόδο τα Κρατικά Αρχεία του Σανατορίου. Παρ’ όλα αυτά υπήρξαν φίλοι – ες γνωστοί και άγνωστοι που μου έστειλαν με προθυμία υλικό. Μέσα από τα ψηφιοποιημένα αρχεία της Δημόσιας Βιβλιοθήκης της Ρόδου βρήκα λίγες πληροφορίες στον τοπικό Τύπο, αν και είναι σχετικά λίγα.
Προσπάθησα να έρθω σε επαφή με τον Απόδημο Ελληνισμό στην Αυστραλία και Αμερική όπου σίγουρα θα υπάρχουν ιστορίες και φωτογραφίες ή έγγραφα από όσους μετανάστευσαν, χωρίς αποτέλεσμα. Συνεχίζω πάντως και ψάχνω οτιδήποτε. Στόχος μου ήταν και είναι μέσα από το υλικό να γίνει ένα μικρό Μουσείο Μνήμης όπως στο «Σωτηρία». Πηγές για το βιβλίο μου ήταν «Η Ιστορία της Υγείας στα Δωδεκάνησα στο Α. μισό του 20ού αιώνα» του Κώστα Κογιόπουλου, συνεντεύξεις στον τοπικό τύπο, άρθρα στην Μηχανή του Χρόνου, The Churches that once were in the Italian Aegean Islands, Dodecanese, της Lucila Conte Jiannikis, Ν. Σάββας-Γ. Κυρμιχάλης η επειχείρηση ANGLO του Γεωργίου Βρούχου, Φυματίωση και Ρεμπέτικο τραγούδι, Τ’αγριολούλουδα του Μόντε Σμίθ του Γιώτη Παπαθανάση, πολλές πληροφορίες απο τον τυπογράφο και συλλέκτη Μανόλη Βρατσάλη, φωτογραφίες από τον Νίκο Μαστροχρήστο και Susan Dennis Aggelis. Από τους φίλους-ες και γνωστούς μου ιατρό Νίκο Φρόνα, τον πρώην κοινοτάρχη Διμυλιάς Ελεούσας Αγαπητό Πάλλα, την προϊσταμένη των Γενικών Αρχείων του Κράτους ΓΑΚ Ρόδου Ειρήνη Τόλιου, τον πρώην διευθυντή της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρόδου Αντώνη Αγγελή, την Ζωή Αλαφάκη, την δημοσιογράφο Ροδούλα Λουλουδάκη, τον πρώην επίτιμο πρόξενο της Ιταλίας στη Ρόδο Νίκο Φαρμακίδη, τον συγγραφέα Κώστα Σκανδαλίδη, Λουκά Νεοφύτου, τον ανεψιό του ήρωα Γιώργο Κυρμιχάλη, την πρόεδρο του Μικρασιατικού Συλλόγου Μακρηνών – Λιβισιανών Νέας Μάκρης Δέσποινα Δαμιανού, την πρόεδρο Γιώτα Σκούρα, και Άννα Κώστα του Πολιτιστικού Συλλόγου το ΦΟΥΝΤΟΥΚΛΙ, τον συγγραφέα, Sadi Nasuhoglu.
• Φαντάζομαι ότι κατά τη διάρκεια της συγκέντρωσης των πληροφοριών αλλά και της συγγραφής του βιβλίου τα συναισθήματα θα ήταν ανάμεικτα.
Ναι πράγματι, αρχικά όταν το πρωτοέγραψα και συνειδητοποίησα τι πέρασαν οι συνάνθρωποί μας έκλαψα πολύ και καθώς έγραφα το διήγημα το ζούσα εντελώς. Κάθε μικρή ανακάλυψη και πληροφορία ήταν μια ενδιαφέρουσα αποκάλυψη που όμως μου δημιουργούσε κι άλλα ερωτήματα εικόνες και σκέψεις. Κάποια στιγμή έμαθα ότι υπήρχε πλανόδιος κινηματογράφος που έκανε εκεί προβολές έργων με θεατές τους εργαζόμενους και τους ασθενείς. Σκεφθείτε τη σκηνή κάθε φορά και την χαρά όλων, ένα μικρό διάλειμμα στον καθημερινό τους Γολγοθά και αγωνία. Έμαθα ότι υπήρχαν παιδιά από την Παιδόπολη, χωρίς να μπορέσω να βρω στοιχεία. Ότι υπήρξαν έρωτες και γάμοι μεταξύ ασθενών και προσωπικού… Νοσηλεύθηκαν κι από άλλα νησιά και πόλεις κι ερχόντουσαν πολλές φορές και οι συγγενείς τους μαζί. Ενώ άλλους τους ξέγραφαν οι δικοί τους. Έπρεπε να το ζήσω έντονα για να μπορέσω να μεταφέρω τα συναισθήματά μου σ’ένα μικρό ιστορικό διήγημα.
• Τι ήταν εκείνο που σας φόρτισε περισσότερο συναισθηματικά σε αυτή τη διαδικασία;
Η αγωνία μου να ακουστεί αυτό το κομμάτι της ιστορίας και των ανθρώπων, να σωθούν τα κτήρια. Πως ένοιωθαν οι κάτοικοι της περιοχής αλλά και η εγκατάλειψη, η απέραντη μοναξιά εκείνων που έφευγαν. Η τελευταία πράξη της εγκατάλειψης για πολλούς, στο δάσος, στο χτικιασμένο κοιμητήριο…
• Θέλω να μας πείτε και για τον αντίκτυπο αυτού του πολύ ενδιαφέροντος βιβλίου και τα σχόλια που λάβατε από τη Ρόδο και όχι μόνο.
Τα περισσότερα σχόλια ήταν φορτισμένα με συγκίνηση. Ξύπνησε μνήμες και αναζητήσεις συγγενών. Υπήρξε και ενδιαφέρον να γίνει ταινία ή τηλεοπτική σειρά.
• Πρόσφατα ξεκινήσατε να συγκεντρώνετε πληροφορίες για το κοιμητήριο των φυματικών. Μιλήστε μας γι΄αυτό.
Όταν ξεκίνησα την έρευνα, διάβασα για την ιστορία του Σανατορίου «Σωτηρία» και τους νεκρούς που έθαβαν στην αυλή του Νοσοκομείου, για το Λαϊκό Σανατόριο Ασβεστοχωρίου αλλά και την ανακάλυψη των μνημάτων στο ξεχασμένο κοιμητήριο του Σανατορίου της Κυπερούντας στην Κύπρο. Διαπίστωσα ότι δεν υπάρχει καμμία αναφορά πουθενά για τους νεκρούς στην Ελεούσα. Κι άρχισα να ρωτάω. Στην αρχή πράγματι δεν γνώριζε κανείς και οι απαντήσεις ήταν αόριστες. Κάποια στιγμή οι παλιότεροι άρχισαν να θυμούνται και να έρχονται μαρτυρίες για το πού βρίσκεται αλλά η περιγραφή ήταν αποκαρδιωτική. Μέσα σε δάσος και θάμνους με χόρτα κλπ, εντελώς εγκαταλελειμμένο και μάλλον αποσιωπημένο. Ζήτησα απο φίλους να πάνε να φωτογραφίσουν ό,τι υπάρχει και έφτασαν στα χέρια μου φωτογραφίες που μαρτυρούσαν ότι πράγματι υπήρχαν μνήματα.
Ο Λουκάς Νεοφύτου, ο Μανώλης Βαφειάδης, ο Παντελής Μόσχου, η Jen Barclay μου έστειλαν φωτογραφικό υλικό. Επικοινώνησα με τον Πολιτιστικό Σύλλογο Διμυλιάς και Ελεούσας και με τον νέο πρόεδρο της Τοπικής Κοινότητας τον κ. Αλέξη Γιορδαμνή και η ανταπόκριση ήταν για μένα πρωτόγνωρη και άμμεση. Δεν το περίμενα για να είμαι ειλικρινής. Επέδειξαν μια ευαισθησία και κινητοποίηση που δεν έχω συναντήσει σε άλλα θέματα μέχρι τώρα. Σκεφθείτε πόσοι συνάνθρωποί μας που είτε ήταν άποροι, από άλλες πόλες η νησιά, δεν είχαν κανέναν, τους εγκατέλειψαν από φόβο, βρίσκονται εκεί μέσα. Από την Αρχαιότητα σε όλο τον κόσμο σε όλους τους πολιτισμούς και θρησκείες αλλά και μη θρησκευόμενους η συνοδεία στην τελευταία κατοικία είναι ένας φόρος τιμής στον κάθε άνθρωπο και έμβιο όν, είναι δείγμα πολιτισμού και σεβασμού. Πιστεύω ότι στο ξεχασμένο κοιμητήριο υπάρχουν κι άλλα μνήματα που θα έρθουν στο φως όταν καθαριστεί εντελώς. Την Κυριακή 18 Φεβρουαρίου ξεκίνησαν η Τοπική Δημοτική Κοινότητα, ο Πολιτιστικός Σύλλογος μαζί και με την Εθελοντική Ομάδα Διμυλιάς – Ελεούσας ΕΔΟΕ και τον Αθλητικό Σύλλογο Ατρόμητο Διμυλιάς και πολλούς εθελοντές, τον πρώτο καθαρισμό του χώρου. Πρέπει εδώ να αναφέρω ότι ανακάλυψα πως και οι Ιταλοί του Καμποκιάρο είχαν κάπου ένα κομητήριο και δεν αναφέρεται στα μέχρι τώρα αρχεία και ιστορικά έγγραφα, μένει να δούμε λοιπόν πού ήταν και αυτό. Και το λέω γιατί υπήρξαν Ιταλοί το 1944 που δεν δέχτηκαν να προσχωρήσουν στους Ναζί. Αλλά αυτό είναι ένα άλλο κομμάτι της ιστορίας του τόπου εκεί. Που όμως πιθανόν να σχετίζεται και με το κοιμητήριο.
• Πάντως κυρία Μαυράκη, παρότι γεωγραφικά μακριά από τη Ρόδο, βρίσκετε πάντα τρόπο να είστε κοντά στο νησί. Ακόμα και με τη συγγραφή.
Είμαι νοερά συνέχεια εκεί, παρ’ όλο που είναι δύσκολο. Πολλές φορές μου δίνει μικρές χαρές, άλλες φορές θυμό και θλίψη, αλλά πάντα νοσταλγία και αγάπη για τον τόπο που μεγάλωσα, έζησα, δημιούργησα, αγωνίστηκα, αγάπησα, έκλαψα, τραγούδισα.
• Εχετε ίσως και κάποια άλλα ιστορικά θέματα που θα θέλατε να αναδείξετε;
Το θέμα του Σανατορίου δεν έχει τελειώσει, ακόμα, ψάχνω για πληροφορίες και υλικό. Έχει ανοίξει ένα μεγάλο κεφάλαιο. Όπως και για το Εθνικό Θέατρο, την Ροδιακή Έπαυλη με τα μεγάλης αξίας Κεραμεικά ICΑRO RODI, τα βιβλία της Δημοτικής Βιβλιοθήκης και την επαναλειτουργία της. Τα εγκαταλελειμμένα κτήρια παντού που θα μπορούσαν να αποκατασταθούν και να γίνουν Βιομηχανικά Μουσεία, Μουσεία Νεότερης Ιστορίας, χώροι Εκθέσεων, χώροι Πολιτισμού. Η Ρόδος έχει σπουδαία πολιτιστική κληρονομιά από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Κινδυνεύει όμως να χαθεί και στο τέλος δεν θα διαφέρουμε από άλλες τουριστικές πόλεις ή τοποθεσίες. Νομίζω ότι είμαστε στην πιο κρίσιμη καμπή. Πρέπει να σκύψεις πάνω από το χθες και να το ενώσεις με το παρόν για να έχεις μια σημαντική παρακαταθήκη για το μέλλον.
Εδώ θα βρείτε το βίντεο που έχω κάνει για το Σανατόριο της Ρόδου στα Αγγλικά και Ελληνικά. Την κινηματογράφιση στους χώρους του Σανατορίου έκανε ο Ηλίας Πεζουβάνης, κάποια πλάνα στο Μάντσεστερ ο Will Dean με την Roberta Cilenti να υπδύεται μία ασθενή στο Σανατόριο, την μουσική έχω γράψει εγώ καθώς και τα φωνητικά είναι δικά μου, την ενορχήστρωση, μίξη μοντάζ και μουσική παραγωγή ο Burak Kahraman, πρώην μέλος της μπάντας μας Neverland στο Λονδίνο. Tα κείμενα δικά μου και του Will Dean και το μοντάζ και παραγωγή του βίντεο ο Will Dean, στο Μάντσεστερ, ελπίζοντας ότι η Τοπική Κοινότητα Διμυλι’aς-Ελεούσας και ο Πολιτιστικός Σύλλογος “Tο Φουντουκλί” θα μπορέσουν να διεκδικήσουν όλους τους χώρους του πρώην Campochiaro και του Σανατορίου να αποκατασταθούν και να αξιοποιηθούν. Ελπίζω να μπορέσω να κάνω την βιβλιοπαρουσίαση το καλοκαίρι στον χώρο του Σανατορίου.
