• Η υδρολόγος δρ. ΕΜΠ- διδάσκουσα ΠΑΔΑ Ελισάβετ Φελώνη μιλά για τη Ρόδο σε καθεστώς υδατικού συναγερμού, τις αφαλατώσεις, τα όρια στον τουρισμό και τον πενταετή χάρτη σωτηρίας της Δωδεκανήσου
Τα νησιά μας πλησιάζουν επικίνδυνα τα όρια της υδατικής τους αντοχής. Με την τουριστική περίοδο να εκτείνεται πλέον σε οκτώ μήνες, τις γεωτρήσεις να υφαλμυρίζονται και τις ανάγκες να αυξάνονται εκθετικά, το ερώτημα δεν είναι αν υπάρχει πρόβλημα, αλλά πόσο κοντά βρισκόμαστε σε μια γενικευμένη υδατική κρίση.
Η υδρολόγος Ελισάβετ Φελώνη μιλά στην εφημερίδα μας για τη «ζώνη υδατικού συναγερμού» στην οποία εισέρχεται η Ρόδος και άλλα νησιά του Αιγαίου, εξηγεί πότε η υπεράντληση οδηγεί σε μη αναστρέψιμη καταστροφή των υδροφορέων, αναλύει αν η αφαλάτωση αποτελεί μονόδρομο και απαντά στο κρίσιμο ερώτημα αν μπορούν και αν πρέπει να τεθούν ανώτατα όρια σε κλίνες και επισκέπτες με βάση τη φέρουσα υδατική ικανότητα.
Μια συνέντευξη που δεν περιορίζεται στη διαπίστωση του προβλήματος, αλλά σκιαγραφεί έναν ρεαλιστικό οδικό χάρτη για την υδατική ασφάλεια της Δωδεκανήσου στα επόμενα χρόνια.
Αναλυτικά η συνέντευξη:
• Κυρία Φελώνη, στη Ρόδο, όπου η τουριστική περίοδος διαρκεί σχεδόν οκτώ μήνες η ΔΕΥΑΡ αρνείται να υδροδοτήσει νέες μεγάλες μονάδες, υποστηρίζοντας ότι έχει πλέον φτάσει σε κρίσιμο σημείο η ικανότητα του νησιού σε υδατικούς πόρους. Με βάση την εμπειρία σας, θεωρείτε ότι έχουμε περάσει σε ζώνη “υδατικού συναγερμού” και τι σημαίνει αυτό επιχειρησιακά;
Η απόφαση του φορέα ύδρευσης σηματοδοτεί, αναμφίβολα, την είσοδο σε ζώνη «υδατικού συναγερμού». Αυτή η κατάσταση ορίζεται ως η κρίσιμη στιγμή που η συνολική ζήτηση – αστική, αγροτική και ειδικά η τουριστική – υπερβαίνει τη βιώσιμη και ανανεώσιμη προσφορά των φυσικών πόρων, επιδεινούμενη από τις παρατεταμένες υδροκλιματικές πιέσεις. Ενώ για μικρότερα νησιά η ανησυχία επικεντρώνεται στην υπέρβαση της φέρουσας ικανότητας, στην περίπτωση της Ρόδου, ως κορωνίδας του εθνικού τουριστικού προϊόντος, το ζήτημα είναι πρωτίστως υποδομιακό. Η σημερινή αδυναμία του νησιού να στηρίξει περαιτέρω ανάπτυξη δεν προκύπτει από έλλειψη αναπτυξιακού δυναμικού, αλλά από την απουσία κεντρικών και καίριων παρεμβάσεων που θα εξασφάλιζαν την ανθεκτικότητα του συστήματος. Επιχειρησιακά, αυτό σημαίνει ότι, πέρα από την άμεση εφαρμογή κλιμακωτών περιορισμών και την αναστολή νέων υδροδοτήσεων, η άμεση προτεραιότητα πρέπει να είναι ο κεντρικός σχεδιασμός, η χρηματοδότηση και η ταχεία υλοποίηση έργων εκσυγχρονισμού των δικτύων για τον δραστικό έλεγχο των απωλειών (που συχνά ξεπερνούν το 25%) και η ενίσχυση των εναλλακτικών πηγών.
• Σε νησιά όπως η Ρόδος, οι ανάγκες ύδρευσης και ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων πολλαπλασιάζονται το καλοκαίρι. Προτείνετε μηχανισμούς που θα μπορούσαν να εξισορροπήσουν κατανάλωση και φέρουσα ικανότητα π.χ. όρια αδειοδότησης, υποχρεωτικά σχέδια επάρκειας νερού, επιβολή δείκτη κατανάλωσης ανά κλίνη;
Η επίτευξη ισορροπίας κυρία Παμπρή, μεταξύ της αυξημένης εποχικής κατανάλωσης και της φέρουσας υδατικής ικανότητας στα νησιά απαιτεί έναν ολιστικό, κεντρικά σχεδιασμένο μηχανισμό που να ωθεί τις ορθές πρακτικές χωρίς να καταδικάζει την ανάπτυξη. Ο ρόλος του Κράτους είναι καθοριστικός στη μετάβαση προς τη βιωσιμότητα, μέσω τριών αξόνων. Πρώτον, πρέπει να υιοθετηθεί ένα Δεσμευτικό Θεσμικό Πλαίσιο για τις μεγάλες τουριστικές μονάδες. Αυτό περιλαμβάνει την επιβολή δείκτη κατανάλωσης ανά κλίνη και την υποχρεωτική εκπόνηση Σχεδίων Επάρκειας Νερού που να ενσωματώνουν την επαναχρησιμοποίηση των επεξεργασμένων λυμάτων για μη πόσιμες χρήσεις (π.χ. άρδευση, πλύσιμο).
Επιπλέον, τα όρια αδειοδότησης νέων κλινών πρέπει να συνδέονται άρρηκτα με το τοπικό υδατικό ισοζύγιο, λειτουργώντας ως αναπτυξιακός μοχλός και όχι ως ανασταλτικός παράγοντας. Δεύτερον, είναι απαραίτητη η παροχή Οικονομικών Κινήτρων και Τεχνικής Υποστήριξης για τους μικρομεσαίους επιχειρηματίες. Αντί για περιορισμούς, απαιτούνται επιδοτήσεις, αξιοποιώντας ευρωπαϊκούς και εθνικούς πόρους, για τον εκσυγχρονισμό των εγκαταστάσεων, την αντικατάσταση υδροβόρων συσκευών και την υιοθέτηση συστημάτων εξοικονόμησης. Τρίτον, η διασφάλιση της αξιοπιστίας του τουριστικού προϊόντος επιτυγχάνεται μέσω μιας ενεργού επικοινωνιακής στρατηγικής που να αναδεικνύει τις βιώσιμες πρακτικές και να ευαισθητοποιεί τόσο τον εισερχόμενο τουρισμό όσο και τους επαγγελματίες του κλάδου για την ορθολογική διαχείριση των πόρων.
• Με δεδομένη την επίσημη κήρυξη σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης σε Πάτμο και Λέρο ποια είναι τα πρώτα τρία μέτρα που πρακτικά πρέπει να ληφθούν ώστε να μη φτάσουμε στο σημείο διακοπών ύδρευσης ή διανομών με υδροφόρες σε κατοίκους;
Η κήρυξη κατάστασης έκτακτης ανάγκης, αν και επιβάλλεται σε ακραίες περιπτώσεις, εγκυμονεί τον κίνδυνο της παράκαμψης μελετητικών διαδικασιών, οδηγώντας σε βιαστικά, μη βιώσιμα έργα και αυξημένο κόστος για τον φορολογούμενο. Για την άμεση αντιμετώπιση κινδύνου διακοπών ύδρευσης, όπως στις περιπτώσεις Πάτμου και Λέρου, η προτεραιότητα πρέπει να δοθεί σε μη κατασκευαστικά μέτρα που ενισχύουν άμεσα το υδατικό ισοζύγιο, όπως: Εντατικός και Άμεσος Έλεγχος της Ζήτησης. Αυτό είναι το ταχύτερο μέτρο για την επίτευξη χρονικού κέρδους. Πρέπει να εφαρμοστεί κλιμακωτός περιορισμός στην κατανάλωση, συνοδευόμενος από την επιβολή πολλαπλάσιων τιμολογίων για την υπερκατανάλωση και τους μεγάλους χρήστες, λειτουργώντας ως αποτρεπτικός μηχανισμός και διασφαλίζοντας την κοινωνική δικαιοσύνη στη χρήση ενός κρίσιμου πόρου. Δραστική Μείωση των Απωλειών Δικτύου. Οι διαρροές αποτελούν συχνά το μεγαλύτερο μέρος του προβλήματος, με απώλειες που σε πολλές ΔΕΥΑ είναι απαράδεκτα υψηλές. Απαιτείται η ταχεία αξιοποίηση της τεχνολογίας (π.χ. συστήματα τηλε-ελέγχου και τηλε-μετρήσεων) για τον εντοπισμό και την άμεση επιδιόρθωση των βλαβών, ώστε να επιτευχθεί μηδενισμός των απωλειών στο συντομότερο δυνατό διάστημα.
• Πιστεύετε ότι η λύση για τα νησιά πρέπει να περνάει αναγκαστικά από ενίσχυση των μονάδων αφαλάτωσης ή πρέπει να δούμε πιο μικρής κλίμακας, αποκεντρωμένες υποδομές συλλογής/αποθήκευσης;
Η βιώσιμη υδατική στρατηγική για τα νησιά δεν μπορεί να είναι μονοδιάστατη, καθώς κάθε νησιωτική περιοχή παρουσιάζει μοναδικά υδρογεωλογικά και υδροκλιματικά χαρακτηριστικά. Η λύση έγκειται στον συνδυασμό αποκεντρωμένων και κεντρικών υποδομών, σχεδιασμένων με βάση την τοπική ιδιαιτερότητα. Η αφαλάτωση αποτελεί αναγκαία λύση για τα μεγάλα νησιά ή όπου υπάρχει μη αναστρέψιμη υφαλμύριση των υδροφορέων, εξασφαλίζοντας την απαραίτητη παροχή και σταθερότητα, υπό τον κρίσιμο όρο της ενεργειακής αυτονόμησης μέσω Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ). Ωστόσο, η ιδανική συμπληρωματική προσέγγιση είναι η ενίσχυση μικρής κλίμακας, αποκεντρωμένων υποδομών, οι οποίες είναι ιδανικές για μικρούς οικισμούς και περιοχές με χαμηλή φέρουσα ικανότητα. Αυτές περιλαμβάνουν τη συλλογή ομβρίων, την αποκατάσταση παραδοσιακών πηγών και, κυρίως, την εφαρμογή μονάδων επαναχρησιμοποίησης επεξεργασμένων λυμάτων για μη πόσιμες χρήσεις.
• Πολλά νησιά βασίζονται σε γεωτρήσεις που καταποντίζονται ή υφαλμυρίζονται. Πότε η εντατική άντληση οδηγεί σε μη αναστρέψιμη υποβάθμιση υπόγειων υδροφορέων;
Η εντατική άντληση στις νησιωτικές περιοχές οδηγεί στο φαινόμενο της υφαλμύρισης, όπου το βαρύτερο θαλασσινό νερό αντικαθιστά το γλυκό στον υδροφόρο ορίζοντα. Η υποβάθμιση θεωρείται μη αναστρέψιμη όταν ξεπεραστεί ένα κρίσιμο όριο, καθιστώντας τον πόρο οριστικά ακατάλληλο για χρήση. Το πρόβλημα δεν είναι μόνο η ένταση, αλλά η απουσία διαχειριστικού ελέγχου. Η κύρια αιτία που φτάνουμε σε αυτό το σημείο είναι η αδυναμία πλήρους διερεύνησης και η έλλειψη ενός συνεχούς, πυκνού και αξιόπιστου δικτύου παρακολούθησης. Χωρίς αξιόπιστα δεδομένα για τη στάθμη και την ποιότητα, είναι αδύνατο να οριστούν με ακρίβεια τα ασφαλή όρια άντλησης, με αποτέλεσμα τη συστηματική υπέρβασή τους και την επιτάχυνση της καταστροφής. Ως προληπτικό μέτρο και τεχνοκρατική λύση, πέρα από τον αυστηρό έλεγχο, απαιτείται ο τεχνητός εμπλουτισμός των υδροφορέων. Μέσω αυτής της διαδικασίας, το περίσσιο βρόχινο ή επεξεργασμένο νερό διοχετεύεται ελεγχόμενα στο υπέδαφος, αναπληρώνοντας το απόθεμα και δημιουργώντας ένα υπόγειο υδατικό “φράγμα” που αποτρέπει τη μακροπρόθεσμη διείσδυση του θαλασσινού νερού.
• Πρέπει πλέον τα νησιά να εντάξουν στο χωροταξικό τους πλαίσιο ανώτατο όριο επισκεπτών/κλινών βάσει υδατικής διαθεσιμότητας; Είναι επιστημονικά εφαρμόσιμο και πολιτικά ρεαλιστικό;
Η ένταξη ενός ανώτατου ορίου κλινών ή επισκεπτών στο χωροταξικό πλαίσιο, βάσει της υδατικής διαθεσιμότητας, είναι απόλυτα αναγκαία και επιστημονικά εφαρμόσιμη. Μάλιστα, μέσω ερευνητικών έργων σήμερα δημιουργούμε εργαλεία που επιτρέπουν τον ακριβή υπολογισμό της μέγιστης βιώσιμης ζήτησης και της φέρουσας ικανότητας του νησιού. Ωστόσο, το ζήτημα παραμένει πολιτικά δυσεπίλυτο, καθώς η επιβολή ορίων έρχεται σε σύγκρουση με βραχυπρόθεσμα οικονομικά συμφέροντα. Για να καταστεί η ρύθμιση πολιτικά ρεαλιστική και να μην καταδικάσει αναπτυξιακά τα νησιά, το κεντρικό κράτος οφείλει να παρέμβει άμεσα και οργανωμένα. Αυτό σημαίνει διττή υποστήριξη. Από τη μία, παροχή καίριων υποδομών (π.χ. μονάδες επεξεργασίας λυμάτων για επαναχρησιμοποίηση, εκσυγχρονισμός δικτύων) που αυξάνουν την πραγματική υδατική διαθεσιμότητα, και από την άλλη θέσπιση ενός ισχυρού θεσμικού πλαισίου που θα επιβάλει κεντρικά το όριο και θα συνδυάσει τους περιορισμούς με την παροχή ισχυρών κινήτρων (οικονομικών και φορολογικών) για την πράσινη αναβάθμιση των υφιστάμενων τουριστικών μονάδων.
• Αν έπρεπε να διαμορφώσετε έναν πενταετή χάρτη δράσης μόνο για τη Δωδεκάνησο, ποια έργα θα βάζατε πρώτα στη λίστα και γιατί;
Ο πενταετής χάρτης δράσης για τη Δωδεκάνησο πρέπει να στοχεύει στην επίτευξη υδατικής ανθεκτικότητας και αυτάρκειας, ιεραρχώντας έργα με γρήγορη απόσβεση και μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα. Ενώ απαιτείται συστηματική μελέτη για τη διαμόρφωση ενός πλήρως στοχευμένου οδικού χάρτη, θα πρότεινα ως κεντρικούς και κρίσιμους άξονες τους εξής: Πρώτον, τον πλήρη ψηφιακό εκσυγχρονισμό των δικτύων ύδρευσης. Η εγκατάσταση συστημάτων τηλε-ελέγχου και έξυπνων μετρητών επιτρέπει τη δημιουργία ζωνών διαχείρισης πίεσης, με στόχο τη μείωση των απωλειών κάτω από το 15% στα μεγαλύτερα νησιά (Ρόδος, Κως). Αυτό το έργο έχει τον ταχύτερο χρόνο απόσβεσης και άμεση αύξηση της διαθέσιμης ποσότητας. Δεύτερον, την ενεργειακή αυτονόμηση των μονάδων αφαλάτωσης. Η αφαλάτωση, ως αναγκαία λύση για τη σταθερότητα της παροχής, πρέπει να συνδεθεί άμεσα με Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ), όπως φωτοβολταϊκά, ώστε να αντιμετωπιστεί το υψηλό λειτουργικό κόστος και να μετατραπεί σε πράσινη και βιώσιμη λύση (Κάλυμνος, Λέρος). Τρίτον, την καθολική Επαναχρησιμοποίηση Λυμάτων. Η αναβάθμιση των βιολογικών καθαρισμών σε τριτοβάθμια επεξεργασία και η θεσμοθέτηση της υποχρεωτικής χρήσης αυτού του ανακτημένου νερού για μη πόσιμες χρήσεις (άρδευση, πλύσεις) είναι μονόδρομος. Η στρατηγική αυτή, σε συνδυασμό με τη χρηματοδότηση μικρών έργων συλλογής ομβρίων, μειώνει δραστικά τη ζήτηση πόσιμου νερού, ενισχύοντας την ανθεκτικότητα σε νησιά με έντονη τουριστική και αγροτική ζήτηση.
