• Ένας αιώνας πέρασε για να αναπαυθούν στην πατρίδα πέντε δύτες σφουγγαράδες της Καλύμνου που πνίγηκαν στη Λιβύη • Εξαιρετική δύσκολη η «επιχείρηση» εντοπισμού των τάφων με τη συμβολή του Μητροπολίτη Καρθαγένης Μελέτιου
Η τελευταία παράκληση των γυναικών της Καλύμνου βρίσκει δικαίωση. Οι σταυροί των σφουγγαράδων που χάθηκαν στην Μπαρμπαριά, επιστρέφουν στο νησί. Με τα ονόματά τους χαραγμένα. Mνημόσυνο μετά από έναν αιώνα, αλλά όχι λιγότερο ιερό. Στις 9 Αυγούστου στην κεντρική εκδήλωση για «Το Ποκίνημα των Σφουγγαράδων», η Κάλυμνος θα βιώσει συγκλονιστικές στιγμές, καθώς θα αποδοθούν στους απογόνους τους οι ξύλινοι σταυροί και χώμα από τον τόπο της ταφής τους. Είναι το ελάχιστο. Ένα αντίδωρο τιμής. Δεν ήρθαν τα οστά, τα σκόρπισε ο χρόνος, η εγκατάλειψη, οι πόλεμοι. Οι πέντε «μηχανικοί» -όπως αποκαλούνται οι δύτες- γυρίσαν με τους σταυρούς τους, όχι με τα πόδια τους.
Ή σφουγγάρι ή τομάρι
Ένας από τους βαθύτερους καημούς της καλυμνιακής ψυχής ήταν πάντοτε η επιστροφή. Όχι από ταξίδι, όχι από ξενιτιά. Η επιστροφή εκείνων που δεν γύρισαν ποτέ. Εκείνων που σιώπησαν στα αφιλόξενα νερά της Αφρικής, σφουγγαράδες που βούτηξαν για τον «μαλακό χρυσό» και πλήρωσαν με το αίμα και τη ζωή τους το τίμημα. Μια ηθική οφειλή, αιωρούμενη για δεκαετίες, έρχεται επιτέλους να κλείσει τον κύκλο της.
Οι σταυροί με τα χαραγμένα ονόματα, οι μαρτυρίες, το λίγο χώμα, αυτά είναι ό,τι απέμεινε από τα παιδιά της Καλύμνου που «έσκασαν» στον βυθό, που παρέλυσαν από τη νόσο των δυτών, που χάθηκαν χωρίς κηδεία και χωρίς μνήμα…
Ήταν εκείνοι οι «μηχανικοί» με το σκάφανδρο, που πάλευαν στα σκοτεινά πελάγη της Λιβύης και της Τυνησίας. Από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι το 1972 (όταν και απαγορεύτηκε η δραστηριότητα) ο καλυμνιακός στόλος ταξίδευε κάθε χρόνο στην Μπαρμπαριά. Κι όμως, από τους 14.000 κατοίκους της Καλύμνου -στατιστικά 1922- πάνω από 1.500 υπέστησαν αναπηρίες ή πέθαναν από την αποσυμπίεση. Οι απώλειες έφταναν το 10–15% κάθε σεζόν. Το δίλημμα σκληρό: ή σφουγγάρι ή τομάρι.
Οι νεκροί, μακριά από τα σπίτια και τους αγαπημένους τους, θάβονταν πρόχειρα στα ξερονήσια της Ντέρνα, στους λεγόμενους «Σουσαχάδες», μα και στα ερημονήσια της Μπόμπας, στο Ασπρονήσι, στη Βεγγάζη. Αν τύχαινε και βρισκόταν ξηρά, οι σύντροφοι του πνιγμένου άνοιγαν έναν ρηχό λάκκο, τον σταύρωναν, του χάραζαν το όνομα με σουγιά σε έναν ξύλινο σταυρό και έφευγαν χωρίς παπά, χωρίς μοιρολόγι, χωρίς καντήλι. Ήταν αλάργα από το νησί, έπρεπε να συνεχίσουν. Κι έμενε το κορμί, το κάποτε γερό και λεβέντικο, θαμμένο σε ξένη γη, «αλειτούργητο και παρατημένο», όπως έλεγαν.
Οι γυναίκες ζητούσαν από τους καπεταναίους πριν φύγουν: «Μη τους σαβουρώνετε στη θάλασσα. Φέρτε τους, αν μπορείτε, στην ξηρά. Βάλτε έναν σταυρό, να τους βρούμε». Έτσι δημιουργήθηκαν τα μικρά ελληνικά κοιμητήρια και μαζί η μνήμη. Στην Κάλυμνο έλεγαν: «Πήγε στους Σουσαχάδες» και ήξεραν όλοι τι σήμαινε: δεν γύρισε.
Ο καιρός περνούσε, τα μνήματα χάνονταν, οι πόλεμοι κατέστρεψαν τα νεκροταφεία, κι η Λιβύη κλείστηκε στα εσωτερικά της τραύματα. Το αίτημα των οικογενειών όμως δεν ξεχάστηκε. Σημειώνεται ότι σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία ο τελευταίος δύτης που «έσκασε» ήταν το 1947 ο Συμιακός Μανώλης Κυραμαριός.
Προ πενταετίας με πρωτοβουλία που ανέλαβε ο πρόεδρος του Συνεταιρισμού Μελισσοκόμων Καλύμνου «Θυμαρίτης» Γιάννης Γαβαλάς, προωθώντας το σχετικό αίτημα σε βουλευτές (Ελληνική Λύση) το θέμα ήρθε στο Κοινοβούλιο: «…στα αρχεία του ΥΠΕΞ δεν εντοπίσθηκε υποβολή παρόμοιου αιτήματος στο παρελθόν και καλεί τους ενδιαφερομένους συγγενείς των Καλυμνίων σφουγγαράδων να υποβάλλουν σχετικό αίτημα στο ΥΠ.ΕΞ. παρέχοντας όσα στοιχεία έχουν στη διάθεσή τους, προκειμένου να εξετασθεί η δυνατότητα παροχής προξενικής αρωγής, υπό τις παρούσες συνθήκες. Επίσης, επισημαίνεται ότι λόγω της εξαιρετικά ασταθούς κατάστασης ασφαλείας στη Λιβύη, η λειτουργία της Πρεσβείας μας στην Τρίπολη έχει ανασταλεί προσωρινά, ωστόσο, αφ’ ης στιγμής υποβληθεί σχετικό αίτημα, θα καταβληθεί κάθε δυνατή προσπάθεια ικανοποίησής του στο πλαίσιο των υπαρχουσών δυνατοτήτων λόγω της κατάστασης που επικρατεί στη Λιβύη», απάντησε ο τότε υπουργός Εξωτερικών Νίκος Δένδιας.
Με αφορμή τις εκδηλώσεις για το 3ο Φεστιβάλ του Σφουγγαρά «Ντιρλάντα» και την κεντρική εκδήλωση για «Το Ποκίνημα των Σφουγγαράδων» (αναβίωση του ιστορικού αποχαιρετισμού των καϊκιών) με τη συμβολή του επάρχου Καλύμνου Μανώλη Μουσελλή, η οργανωτική επιτροπή με επικεφαλής τον Γιάννη Νομικάριο έψαξε και βρήκε τον πλέον κατάλληλο σύνδεσμο που θα μπορούσε λόγω της ιδιότητας του να πείσει τους Λίβυους να επιτρέψουν την αναζήτηση τάφων παλικαριών από την Κάλυμνο.
Αυτός ήταν ο Μητροπολίτης Καρχηδόνος, Υπέρτιμος και Έξαρχος Βορείου Αφρικής, Μελέτιος. Εκείνος, συνοδεία ιερωμένων και μοναχών, ταξίδεψε στη Βεγγάζη και εντόπισε σε εγκαταλελειμμένα νεκροταφεία, πέντε σταυρούς που είχαν ονόματα Καλυμνίων χαραγμένα με σουγιά.
Οι ξύλινοι σταυροί ανήκουν στους σφουγγαράδες:
Νίκος Καρπάθιος 1913, 25 ετών,
Νικήτας Καβουκλής 1930, 30 ετών,
Θεόφιλος Τσαγκάρης 1930, μόλις 24 ετών,
Νικήτας Ξυλουράς 1930, 31 ετών και
Νομικός (Mικές) Ζωίδης 1929, μεταξύ 26-30 ετών.
Αυτούς τους σταυρούς έστειλε πίσω στο νησί, όπου ξεκίνησε η προσπάθεια ταυτοποίησή τους. Στις 9 Αυγούστου, στην Πόθια, θα αποδοθούν στους απογόνους οι σταυροί και χώμα από τον τόπο της ταφής. Είναι το ελάχιστο. Ένα αντίδωρο τιμής. Δεν ήρθαν τα οστά, τα σκόρπισε ο χρόνος, η εγκατάλειψη, οι πόλεμοι. Ήρθαν όμως οι σταυροί – σύμβολα ιερά.
Οι καπετάνιοι έλεγαν με παράπονο: «Όλα τα χρόνια παλεύουμε για αυτό. Δεν καταφέραμε τίποτα». Μα σήμερα από ψηλά ίσως «βλέπουν» πως κάτι άλλαξε. Ο Γιάννης Γαβαλάς, κι αυτός απόγονος σφουγγαρά, προτείνει Μνημείο του Άγνωστου Σφουγγαρά. Να θυμίζει κάθε χρόνο, την ημέρα που τα καΐκια έφευγαν για την Μπαρμπαριά, τι σημαίνει θυσία. «…Στους κολασμένους κι άμοιρους, της θάλασσας τους σκλάβους, π’ άφηκαν τα κουφάρια τους στις αμμουδιές, στους κάβους…» έγραφε ο Γιάννης Γεράκης, σφουγγαράς και ποιητής. Κι έτσι, η Κάλυμνος σήμερα σμίγει ξανά με τους θαμμένους της ήρωες. Γιατί αυτοί που πέθαναν για το νησί, ποτέ δεν λησμονούνται. Έστω κι αν χρειάστηκε ένας αιώνας για να γυρίσουν.
